۱۴۰۰/۱۰/۲۶ ۱۱:۲۱
گیل خبر/ یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی جوامع، نرخ سرانه دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد ان جامعه است. به گونه‌ای که جهان امروزی را جهان اطلاعات می‌خوانند و از آن به جامعه شبکه ای نیز یاد می‌کنند. جامعه شبکه‌ای موجب از میان رفتن فاصله‌های مکانی و زمانی شده است.
ویژگی بارز جامعه‌ی شبکه‌ای، استفاده از اطلاعات و دستیابی به آن‌هاست. جست و جو ،مطالعه و پژوهش در جامعه‌ی شبکه‌ای به شیوه‌های مختلف (مکتوب، شفاهی دیداری- شنیداری)و به صورت ترکیبی انجام می‌گیرد. در قرن حاضر، با وجود گسترش رسانه‌های جمعی و بهره‌گیری از رایانه و اینترنت، مطالعه و کتابخوانی هنوز اهمیت خود را نه تنها حفظ کرده است، بلکه شاهد افزایش شمارگان کتاب‌های چاپ شده، افزایش متقاضیان عضویت در کتابخانه‌ها و پر رونق شدن بازار کتاب فروشان در سطح جهان هستیم. علل این امر را باید در افزایش تعداد داوطلبان ورود به دانشگاه‌ها، علاقه‌مندی عموم مردم به کسب دانش و مهارت‌ها، درک تاثیر مطالعه در زندگی اجتماعی و نقش آن در گسترش روح خلاقیت، نوآوری ابتکارات جست و جو کرد.
خلاصه این که مطالعه، موجب رشد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی افراد می‌شود. امروزه کتابخوانی به عنوان یکی از منابع مهم دستیابی به اطلاعات فقط عملی فردی نیست که به سبب علاقه و سلیقه شخصی یا اشخاص بتواند استمرار یابد، بلکه ضرورت‌های اجتماعی، موقعیت تاریخی و فرهنگی جامعه، نیازهای نظام اجتماعی، علایق و انگیزه‌های فردی، امکانات و توانایی‌های نظام و در اختیار بودن کتاب، عوامل تعیین کننده‌ای در کتابخوانی به شمار می‌روند.
ترویج فرهنگ مطالعه، فقط راهی برای تامین اوقات فراغت نیست و چنین مقوله‌ی مهمی را در بحث «سرگرمی‌ها» نباید مورد مطالعه قرار داد، بلکه این امر باید پایه و بنیان استوار هر برنامه‌ریزی اصولی، اجتماعی و توسعه ملی قلمداد شود. در جوامع سنتی و توسعه نیافته، به دلیل حاکمیت فرهنگ گفتاری بر نوشتاری، نرخ کتابخوانی پایین بوده است. در جوامع جدید، فرهنگ نوشتاری به دلیل امتیازات فراوانش، بر فرهنگ گفتاری برتری یافته است. فرهنگ گفتاری، از تعریف واقعیات و اعمال‌نظر انتقال دهندگان پیام مصون، نبوده است. در ضمن، در طول زمان امکان ثبت و ضبط موضوعات وجود نداشته است. در حالی که با توسعه فرهنگ کتابت و خواندن، این محدودیت از بین رفته و همه چیز به صورت ثبت شده قابل رجوع است. بنابراین، حرکت از فرهنگ گفتاری به فرهنگ نوشتاری، یکی از دستاوردهای کتاب و اختراع خط نوشتار بوده است.
کتاب دریچه‌ای است به سوی جهان شگفت‌انگیز علم و معرفت و مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعدادهای خداداد انسان و آموزش علوم و فنون که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی کند. اگر بتوان مطالعه را در انسان به صورت «عادت» خود را نسبت به جهان هستی رشد و تعالی بخشد. باید توجه داشت که تبدیل این علاقه به عادت، باید از دوران طفولیت انسان شروع شود. یکی از عوامل برانگیزاننده در امر مطالعه، حس کنجکاوی است. اگر مطالعه برای انسان به صورت وظیفه جلوه‌گر شود، رغبت به مطالعه هم کم‌تر می‌شود.
در حالی که با برانگیختن حس کنجکاوی، چه بسا شخص با حوصله‌ی فراوان آن را پی‌گیری کند و به ان اهمیت دهد. عوامل مختلفی در امر کتاب و کتابخوانی و توسعه فرهنگ و مطالعه، در میان کودکان و نوجوانان ما دخیل هستند. برای این که بتوان راهکارهای عملی توسعه کتابخوانی در میان کودکان و نوجونان را شناخت و به کار برد، بایستی عوامل تاثیر گذار بر کتابخوانی و نقش هر کدام در این مقوله را شناخت و روشن نمود.
کتابخوانی برآیندی از مجموعه عوامل است. این عوامل به طور عمده شامل خانواده، فرد، مدرسه و محیط آموزشی است.
خانواده
خانواده کوچک ترین واحد اجتماعی است که هم در بودن و هم در شدن کودکان نقش اساسی دارد و همه فعالیت های تربیتی از خانواده شروع می شود .
محیط و شرایط خانواده و روش تربیتی و آموزش والدین نقش بسزایی در انس کودک با کتاب دارد. کودکی که با کتاب آشنا می شود برای همیشه از همنشینی و دوستی با کتاب لذت خواهد برد. کودک تخیلات شیرین و بلندپروازانه خود را با مطالب و قصه های درون کتاب پیوند می دهد و ناخودآگاه روح و روان کودکانه خود را تغذیه می کند. در واقع کتاب هم به کسب اطلاعات از دنیای پیرامون کودک منجر می شود و وی را به تجزیه و تحلیل مسائل وا می دارد و هم در رشد و شخصیت و تکامل روحی و روانی او تأثیر بسزایی دارد.نقش خانواده در ایجاد عادت به مطالعه از گهواره آغاز می شود و لالایی ها اولین پیونددهنده کودک با ادبیات به شمار می آید. این اشعار ساده که گاهی حتی کلام آن با کودک هیچ رابطه ای ندارد هم احساس امنیت را به او انتقال می دهد و هم زمینه ساز اولین ارتباط های انسانی است.
قصه گویی می تواند وسیله ای برای خلق لحظات لذت بخش باشد و هم کودک را در بخشی از میراث ادبی سرزمینش سهیم کند. داستان خوانی یکی دیگر از روش هایی است که کودکان را قبل از ورود به مدرسه با خواندن تصاویر آشنا می کند و سبب ایجاد تجربه های مشترک بین آنها و بزرگسالان می شود که یکی از مهم ترین تبعات اجتماعی آن نزدیک کردن اعضای خانواده به یکدیگر است. بردن کودکان به نمایشگاه ها و فروشگاه های کتاب را نیز می توان در دستور کار قرار داد تا کودکان فرصت یابند در میان کتاب های متنوع سیر کنند. همچنین بردن وعضو کردن کودکان در کتابخانه های عمومی نیز می تواند به روند رشد مطالعه در کودکان کمک کند .
عادت به مطالعه یک امر اکتسابی است و کودک این را از والدین خود می آموزد. بی شک در خانواده هایی که پدر و مادر اهل کتاب و مطالعه اند، فرزندان نیز افرادی علاقه مند به مطالعه بار خواهند آمد، ولی در خانواده هایی که هیچ توجهی به کتاب نمی شود، نباید انتظار داشت که فرزندان اهل مطالعه و کتاب باشند.خانواده عامل بسیار موثری در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی است. محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین ، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشریات قابل دسترس و همچنین سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده، نقش بسزایی در تقویت عادات مطالعه و کتابخوانی دارد. اولین نهادی که درآن، کودک با کتاب و کتابخوانی، انس می‌گیرد، خانواده است. پدر و مادر، بهترین معلم کودک هستند که باید شوق مطالعه را در او تقویت کنند. همچنین در منازل باید محلی اختصاصی برای کتابخانه در نظر گرفته شود. اگر والدین و افراد بزرگتر خانواده به مطالعه علاقمند باشند، فرزندان آنها نیز، که همواره از اثرات طبیعی روابط عمیق عاطفی حاکم در خانواده های ایرانی برخوردار هستند، با کتاب، بیشتر و بهتر آشنا شده و به مطالعه و کتابخوانی، عادت می کنند. در فرهنگ مطالعه خانواده، عوامل فرعی زیادی تاثیر گذارند که هر یک به نحوی مقوله مطالعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این عوامل، شامل سطح سواد والدین، برخورد والدین و سایر اعضای خانواده با کتابخوانی، امکانات فرهنگی خانواده و شغل والدین است.
عوامل فردی
راه های ترویج فرهنگ مطالعه داشتن علم و آگاهی به خود و محیط اطراف خویش از ویژگی های مهم انسانی است که او را از سایر موجودات اطراف خویش جدا می کند. تا آنجا که خود را در میان آنها غریبه و بیگانه می یابد. اهمیت این صفت به حدی است که بسیاری از انسان شناسان او را موجودی «جست وجوگر» تعریف کرده اند. از منظر فلسفی «حقیقت جویی» را با خمیر و سرشت انسان عجین دانسته اند یعنی او را فطرتاً حقیقت جو می دانند. روانشناسان جدید این حس را در نیاز بنیادی تر و عمیق تر «خودشکوفایی» می بینند که انسان با به فعلیت درآوردن استعدادهای بالقوه خود، دامنه هستی و وجود خویش را می گستراند و وسیع تر می کند. ذهن خلاق بشر از زمان های دور همواره در پی این بوده است که پاسخی برای پرسش های خود بیابد، ناشناخته ها را مورد شناسایی قرار دهد و بنیان های زندگی فردی و اجتماعی خود را بر یافته های علمی هموار سازد. به همین دلیل روحیه پژوهش، مطالعه و کنکاش علمی در زمینه های مختلف با انسان آمیخته بوده و با پیشرفت و تکامل حیات اجتماعی و گسترش علوم و فنون عجین شده است. مطالعات روان‌شناسی نشان می‌دهد که افراد از جهات مختلف با هم متفاوت هستند. این تفاوت ها موجب می‌شوند که نوع و میزان مطالعه در کتابخوانی در میان آنان، متفاوت و متنوع شود؛ به ویژه این که جلوه‌ی تفاوت‌ها در دوران بلوغ، بیشتر خود را نشان خواهد داد. در فرد، عوامل فرعی فراوانی قابل بررسی است که هریک به نحوی بر نوع و میزان مطالعه وی تاثیر می‌گذارند این عوامل چهارگانه عبارتند از: جنسیت، نیازها، علایق و وقت آزاد.
مدرسه و محیط آموزشی
مدرسه دومین جایگاه تربیتی انسان است که کودک اصول و قواعد خواندن و نوشتن را فرامی گیرد و می آموزد که بدون کمک والدین و معلمان خود مطالب کتاب را بخواند و بفهمد. کودک به دلیل همین تحول بزرگی که در خود احساس می کند، اشتیاق فراوانی به مطالعه دارد و هر لحظه می خواهد بیشتر با دنیای پر رمز و راز درون کتاب ها آشنا شود. برای بسیاری از کودکان، مدرسه اولین مکانی است که آنها را با خواندن و مواد مکتوب آشنا می کند، زیرا یا به دلیل بی سوادی پدران و مادران و یا به سبب عدم عادت به مطالعه آنان، کودکان فرصت تجربه های مفید خواندن در خانواده ها را نمی یابند.
لذا مهم ترین وظیفه مدرسه طراحی و پیاده کردن برنامه های آموزشی و پرورشی مدونی است که متناسب با هر مقطع سنی و هر پایه درسی کسب شده، به دنبال کردن علایق خود در کتاب های غیردرسی تشویق کند. شکل گیری عادت به مطالعه در مدرسه و گسترش آن به نگاه نظام آموزشی به مقوله آموزش و پرورش بستگی دارد.نظام آموزش و پرورش در کشورهای جنوب و از جمله ( تا حدودی) کشور ما، نظامی غیر پویا و تک محور است. نظام تک محور، نظامی است که براساس یک کتاب و یک جزوه درسی شکل می گیرد و معلم و دانش آموز خود را از هرگونه مراجعه به دیگر منابع اطلاعاتی بی نیاز می داند.
نظامی که ساختار متون درسی آن درون زا نیست و همین باعث می شود که دانش آموز از خواندن آن احساس لذت نکند و از ادامه راه باز ماند.در این نظام نگاه دانش آموز و حتی دانشجو از خواندن رفع تکلیف است، به بیان دیگر در نظام مدارس نگرش به کتاب و مراجعه به آن با انگیزه «وظیفه مندی» انجام می شود. در چنین نظامی که اصولاً خواندن فراتر از کتاب های درسی نه توصیه شده و نه راهکارهای آن پیش بینی شده، لذا نهادی به نام کتابخانه آموزشگاهی و شخصی چون کتابدار که مسؤولیت اداره برنامه های خواندن را در مدرسه به عهده دارد شکل نمی گیرد. بدین ترتیب هرگاه هم شالوده خواندن قبلاً در خانواده شکل گرفته باشد، خواندن تداوم نمی یابد. به دلیل عدم پویایی نظام آموزشی، موانع جدی هم بر سر راه این تداوم خواندن ایجاد می شود؛ زیرا در چنین نظامی معلم و دانش آموز بی نیاز از منابع گسترده علوم و معارف بشری هستند، اما در شرایطی که نظام آموزشی دانش آموز محور باشد و کتاب درسی نقطه شروع فعالیت آموزشی معلم و دانش آموز تلقی شود و هیچ فعالیت آموزشی و پرورشی بدون بهره گیری از سایر منابع دانش بشری امکان پذیر نباشد و به جای روش های مکانیکی متکی بر حافظه از روش های بینشی مبتنی بر تجزیه و تحلیل استفاده شود و ملاک ارزشیابی، پیشرفت های فردی دانش آموز باشد، آنگاه کتابخانه با رسالت بارور کردن روند آموزش پا به عرصه وجود می گذارد.
در آن صورت کتابخانه « قلب آموزش و پرورش» تلقی می شود و همه فعالیت های جاری و ساری آتی یک مدرسه در کتابخانه آن سازماندهی می شود و کتابدار و معلم به طور مشترک برنامه های آموزشی و پرورشی را با اتکا به منابع موجود ترتیب می دهند. به این ترتیب است که «کتابخانه مدرسه، دستگاه حرارت مرکزی و روح مدرسه می شود». در این نظام، یادگیری، مبتنی بر منابع اطلاعاتی واقعی است، یادگیری دو سویه و مکمل است، یادگیری مبتنی بر فناوری های جدید و روزآمد است و یادگیری مشارکتی است. یادگیری مشارکتی بدین معناست که دانش آموزان به طور مستقیم و با همدیگر و همراه معلمان و کتابداران در پژوهش، یادگیری، مهارت های آموزشی، طراحی و تجدیدنظر دوره های آموزشی همکاری و مساعدت می کنند. یادگیری مشارکتی، یک روش سودمند است؛ زیرا برنامه ریزی می کند که چگونه دانش تولید و خلق شده و چگونه رشد و نمو پیدا می کند. زمینه‌های آموزش و پرورش معمولاً غیر فعال است و به گونه‌ای نیست که دانش‌آموز را به مطالعه تشویق کند. جامعه نیز استقبال قابل ملاحظه‌ای از کتابخوانی ندارد و به این مقوله مهم فرهنگی، اهمیت چندانی (تحقیقات در این زمینه، حاکی از ان است که عوامل مختلف اجتماعی مانند رسانه‌های جمعی، کتابخانه‌های عمومی، فرهنگ عمومی جامعه و ... نقش بسیار مهمی در توسعه فرهنگ کتابخوانی در جامعه دارند. هزاره سوم، عصر خرد و دانایی و زمان ما، عصر ارتباطات است.
وسایل ارتباطی و تکنولوژی پیشرفته ارتباطات، جهان را چنان کوچک کرده که مک لوهان، جامعه‌شناس معروف، نام دهکده جهانی بر ان نهاده است. انان که در این دنیای پیچیده، از اطلاعات بیشتری برخوردارند و از امکانات و وسایل ارتباطی پیشرفته‌تری بهره می‌گیرند، در انجام وظایف خویش موفق‌ترند. به بیان دیگر، آنان که بیشتر اطلاع دارند و بیشتر می‌دانند تواناترند. آموزش عادت به مطالعه، در جریان جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان، می‌تواند تاثیری قطعی روی تحولات جامعه داشته باشد و اصلاحات و نوسازی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را به ارمغان آورد. نداشتن استراتژی درست مطالعه در بین دانش‌آموزان، در مطالعه کتب درسی داشته اثر منفی دارد سبب رشد معضل افت تحصیلی می‌گردد و افت تحصیلی باعث از بین رفتن بودجه‌ها و ناکام ماندن برنامه‌های آموزش و پرورش می‌شود. آشنا کردن کودکان و نوجوانان با مطالعه و آموزش کتابخوانی، نیاز واقعی عصر ماست. باید مطالعه و کتابخوانی که ویژگی اساسی و حیاتی انسان متمدن آغاز قرن بیست و یکم است، در ذهن و روح دانش‌آموز دمیده شود تا آنان دریابند که برای زندگی موفقیت آخرین در عالی‌ترین پیام‌های اعتقادی، اخلاقی و فرهنگی علمی را بر عهده دارد. کاهش مطالعه، به جامعه‌پذیر ناقص کودکان و نوجوانان ناشی از عدم مطالعه والدین و فرزندان و نداشتن درک صحیح از مسائل فرهنگی و اجتماعی و... به فاصله نسل‌ها و مشکلات روانی و رفتاری و سرگشتگی نوجوانان می‌انجامد.
ضرورت ترغیب کودکان و نوجوانان به مطالعه و کتابخوانی، با عوامل زیر ارتباط محسوسی دارد:
· تنوع نیازهای فردی و اجتماعی
· تراکم و تنوع محتوای دروس در شاخه‌ها و رشته‌های مختلف تحصیلی
· توسعه روز افزون دانش و اطلاعات
· ایجاد زمینه‌های مناسب برای اوقات دانش‌آموزان، به منظور جلوگیری از بی‌کاری که عامل مهمی در شکل‌گیری ناهنجاری‌های اجتماعی است.
· تغییر نقش سازمان‌های آموزش و پرورش، به عنوان نهادها تامین کننده نیازهای آموزشی و رشد ابعاد وجود آدمی.
باید در نظر داشت که ما در عصری به سر می‌بریم که از یک سو، گسترش دانش و اطلاعات به صورت انفجاری رخ می‌دهد از سوی دیگر دستیابی به اطلاعات و جریان اطلاعات و ارتباطات، مرزها و محدودیت‌های گذشته را در نور دیده است.
شگردهای عملی ترویج فرهنگ کتابخوانی در بین دانش‌آموزان، با استفاده از نتایج آموزشگاهی و چندین طرح تحقیقاتی و پایان نامه های مرتبط با بررسی عوامل ترغیب به مطالعه در ایران.
• ارائه دروس « شیوه های مطالعه» در سال های اول راهنمایی
• استفاده یک روز در هفته درس انشا یا ادبیات در کتابخانه مدرسه
• معرفی تعدادی کتاب غیر درسی مرتبط با درس داده شده توسط معلمان در کلاس
• ارائه کار پژوهشی در کلاس و مدرسه مرتبط با موضوع دروس مختلف
• اهدای بن کتاب به عناوین مختلف به دانش آموز
• برگزاری نمایشگاه های کتاب، مسابقات کتابخوانی
• آشنا کردن والدین با فواید مطالعه غیر درسی دانش‌آموز
• کاهش حجم محتوای کتاب های درسی
• مسئله محور کردن محتوای کتاب های درسی
• به کارگیری کتابدار متخصص در کتابخانه های آموزشگاهی
• عین ساختن محتوای کتابخانه بر مبنای نیاز کودکان و نوجوانان
• ساختن فضای مناسب مطالعه در مدرسه، خانه و...
• افزایش ساعات مورد استفاده دانش‌آموز در کتابخانه های آموزشگاهی
• ایجاد کتابخانه های شخصی در خانواده
• تلاش بیشتر رسانه های جمعی برای ترغیب به مطالعه با طراحی برنامه های آموزشی متعدد و مرتبط
راهکارهای پیشنهادی:
توجه به استاندارد های موجود در راه اندازی و ایجاد کتابخانه های عمومی و مجهز نمودن آنها به کتاب های جدید و به روز، تجدیدنظر در شیوه مجموعه سازی و انتخاب کتاب برای کتابخانه های عمومی، برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب با حضور نویسندگان و اعضای کتابخانه ها، برگزاری برنامه های جنبی از قبیل مسابقات کتابخوانی، قصه گویی، شب شعر، نمایش فیلم، جهت جذب مراجعین، غنی کردن بخش مرجع کتابخانه های عمومی و استخدام کتابداران مرجع جهت پاسخگویی به پرسش های علمی مراجعین، توسعه و گسترش فضاهای مناسب مطالعه در کتابخانه ها، ایجاد و ارتباط و هماهنگی با مدارس جهت بازدید دانش آموزان از کتابخانه ها و حضور کتابداران کتابخانه های عمومی در مدارس و تشریح خدمات و فعالیت های کتابخانه از راهکار های ارتقا فرهنگ مطالعه و کتابخوانی می باشد.
