گیل خبر/ دکتر تیمور آمار*

*دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی رشت

مدیریت توسعه یک منطقه بر پایه شناخت امکانات و منابع محلی و بکارگیری منطقی آنها در جهت نیل به توسعه«پایدار» و «مردم مدار» است.

برنامه ریزی و آینده نگری بعنوان ابزار مدیریت، همواره از نتایج مطالعات و پژوهشهای منطقه ایی(استانی) بهره می گیرد تا شرایط مطلوب را برای تصمیم گیری بلند مدت و کوتاه مدت فراهم سازد.الویت های توسعه استان گیلان به استناد متون و اسناد مربوط به برنامه های توسعه اقتصادی – اجتماعی کشور «گردشگری و کشاورزی» است.

البته این سخن به معنای نادیده گرفتن توانمندیهای صنعتی استان گیلان نبوده و برنامه های مرتبط با این بخش نیز (با در نظر گرفتن عوامل مؤثر در مکانیابی صنایع) می تواند در اقتصاد این استان راهگشا باشد.

اما اگر بپذیریم که بخش زیادی از قابلیت های استان عمدتاً در زمینه گردشگری و کشاورزی است، بنابراین می بایست اهداف و برنامه های اجرایی استان را نیز در هماهنگی با این دو بخش جستجو کنیم و در درمان دردهای اقتصادی و اجتماعی استان ظرفیت ها و مزیت های این دو بخش را در الویت قرار دهیم و اگر به ریسمان صنعت نیز متوسل می شویم، به چارچوب و اصول فعالیت در این بخش پایبند باشیم و از عواقب برخی اقدامات مانند آنچه در «دیلمان» رخ داده درس بگیریم.

منطقه دیلمان جزء مناطق کوهستانی و بلندی‌های البرز غربی است و شیب غالب در آن 20 درصد به بالاست بطوری که 2/70 درصد از منطقه از شیب بالای 40 درصد برخوردار است.

این ناحیه از ارتفاع 1100 متر شروع شده و تا ارتفاعات 2300 متر از سطح دریا ادامه می یابد. قرار گرفتن در منطقه کوهستانی و جنگلی به این ناحیه آب و هوایی با طراوات بخشیده است. در تابستان ، هوای بسیار ملایم و مطبوع ، و دارای زمستان های سرد می باشد. از ویژگی های دیگر آب و هوای دیلمان وجود ابر و مه در مدت زمان های زیادی از سال است . رطوبت کم، آفتاب زیاد، هوای معتدل و مطبوع و روزهای زیبای برفی محیطی پر جاذبه برای  گردشگران است. جاذبه های طبیعی بخش دیلمان شامل مناطق ییلاقی میاندشت و طالشکوه در ارتفاع 1700 متری ، چشمه لارخانی با ارتفاع 1600 متری ، چشمه روستای لوار با ارتفاع 1600 متری و گوته بن با ارتفاع 1900 متری ، آبشار، غار، برکه هایی مثل آسیابر (در مسیر دیلمان به شهرستان رودبار ) در ارتفاع 1500 متری ، غارملومه در ارتفاع 1450 متر و دیارجان 1400 متر،منطقه شکار ممنوع آغوزی (شمال ناحیه و در محدوده جنگلی) می باشد.

زیست بوم این منطقه با پوشش جنگلی و مرتعی و تنوع حیات در گونه های گیاهی و جانوری شناخته می شود و صد البته وفاداری به چرخه حیات در آن از الزامات پرداختن به فعالیت‌های اقتصادی است. نظام اقتصادی این منطقه تا اواسط دهه 70 بر پایه فعالیت های کلاسیک مناطق روستایی (زراعت، باغداری و دامداری) استوار بود. در دهه 80 کارکرد جدیدی در این ناحیه تعریف شده که چشم انداز آن را دگرگون کرد.

نقش استراحتگاهی و تفریحی (به تبع شرایط اقلیمی و بهبود شبکه های ارتباطی) باعث شد تا جمعیت زیادی به سوی روستاهای این ناحیه جذب شوند. درخواست برای ساخت و ساز کم کم افزایش یافت و این موضوع باعث شد تا در بسیاری از سکونتگاه های این ناحیه بویژه شهر دیلمان واسپیلی درصد کاربری های خالص (بویژه کاربری های مسکونی) افزایش چشمگیری یابد. لیکن قابلیت های درونی این ناحیه بانی تحولات دیگری در عرصه اقتصادی در این منطقه شد که برخی با ساختار جغرافیایی آن سازگار (مثل گردشگری) و برخی نیز با ویژگی های زیست محیطی آن ناسازگار است(مثل کارخانه سیمان) .

ساخت این کارخانه از اوایل دهه 80 و با رویای ایجاد اشتغال برای مردم بومی و ظرفیت اقتصادی جدید برای ارتقا وضعیت اقتصادی مردم این سامان آغاز شد. پروژه ایی که با تبلیغات فراوان و با وعده دگرگونی در وضعیت اقتصادی مردم بنیان گذاشته شد، با عدم رعایت اصول اولیه مکانیابی با بحران های تدریجی مواجه شد که «عدم رقابت پذیری» و « آلودگی شدید زیست محیطی» مهمترین آنهاست.

واقعیت آنست که در مکان‌گزینی در هر پروژه تولیدی به ویژه صنعت «دسترسی به مواد اولیه،حمل و نقل و بازار، و رعایت اصول محیط زیستی» از اصول اولیه بشمار می رود و به عبارت دیگر استقرار هر نوع صنعت در یک منطقه باید توجیه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی داشته باشد. اما روند فعالیت این پروژه نشان داد که متولیان امر به اصول و الزامات استقرار این فعالیت در منطقه دیلمان کم توجهی کرده اند:

•  مکانیابی در یک منطقه باستانی که ناقض قوانین موجود در استقرار صنایع است.

•  تخریب شبکه های ارتباطی و کاهش امنیت تردد در جاده سیاهکل به دیلمان.

• عدم توجه عملی به دسترسی و حمل و نقل در انتقال تولیدات کارخانه به بازار مصرف:در این خصوص مسئولین تنها به وعده اکتفا نموده و هیچ گام عملی برای حل این مشکل برنداشته اند.مشکلات ناشی از این موضوع باعث شده تا قیمت تمام شده سیمان این کارخانه بالا بوده و توان رقابت پذیری آنرا کاهش دهد. 

• عدم نصب فیلترهای کنترل غبار و ذرات و انتشار آلودگی در هوای منطقه. غبار متصاعد شده از کارخانه‌های سیمان شامل فلزات سنگین مانند مس، کروم، جیوه، سرب و ترکیباتی همانند فلورایدها و سولفات‌ها باعث می شود تا این ترکیبات با تغییر دما، بافت خاک، افزایش اسیدیته، رسانایی الکتریکی و ظرفیت تبادل کاتیونی، رطوبت و فرسایش خاک روی پوشش گیاهی و کیفیت گیاهان مورد تغذیه احشام تأثیر داشته باشد.

• تاثیر مستقیم بر فعالیتهای اقتصادی و محیط طبیعی مناطق اطراف این کارخانه. رها شدن زمین‌های مرغوب کشاورزی به علت دپوی مصالح و رانش زمین در روستای گرماور، و از بین رفتن چراگاه‌های منطقه دیارجان و عاشورآباد از آن‌ جمله است.

• رکود در کسب و کارهای گردشگری و کاهش قابل توجه درآمدهای حاصل از گردشگری در این ناحیه(که البته نیاز به مطالعه بیشتر دارد)

• تاثیرمخرب بر محیط زیست منطقه و تغییر تدریجی در نظام اکولوژیکی و تنوع زیستی آن. کارخانجات سیمان به دلیل ماهیت تولید و نیز استفاده از مواد معدنی و سوخت‌های فسیلی یکی از صنایع بسیار آلوده کننده محیط زیست هستند. آلودگی‌های ناشی از مواد آلوده‌کننده این کارخانه علاوه بر تأثیر قرار دادن زندگی ساکنین روستاهای اطراف کارخانه به ویژه در گولک، گرماور، میکال، دیارجان و عاشورآباد ، نظم اکوسیستم اطراف را نیز به مخاطره انداخته است. موضوع تغییر ژنتیک گیاهی و جانوری در این منطقه جدی است. 

  باری، دیلمان و جاده معروف آن تا گذشته ایی نه چندان دور رویایی بود. اما هنر عجیب ما در تخریب محیط و دگرگونی مخرب در چرخه حیات باعث شد تا در کنار سوء مدیریت در فعالیتهای گردشگری و گذران اوقات فراغت در این منطقه ،با ساخت کارخانه سیمان در نزدیکی شهر دیلمان به تدریج این مسیر زیبا به جولانگاه بونکرهای حمل سیمان و تلمبار زباله تبدیل شود. کافی است تصور کنید در یک منطقه بکر توریستی مبادرت به ساخت کارخانه سیمان بشود و این کارخانه روزانه هزاران مترمکعب غبار و ذرات حاصل از تولید سیمان در هوا پخش کند، و در یک جاده کوهستانی روزی بین ٣٠٠ تا ٥٠٠ بونکر حمل سیمان در حال تردد باشند، آلودگی صوتی و هوا در همین دو موضوع و تاثیر آن بر گونه های گیاهی و جانوری غیر قابل انکار است.

سیر فعالیت این کارخانه و میزان مشکلات آن بحدی است که گفتار مسئولین دولتی و نمایندگان مجلس از «نقطه قوت در اقتصاد منطقه سیاهکل و دیلمان (اشاره به صحبت های نماینده وقت در افتتاح این پروژه)» تبدیل به « بزرگترین مشکل سیاهکل( نقل از نماینده فعلی لاهیجان و سیاهکل)» شده است.

تجربه ایجاد صنعت در محدوده های بکر جنگلی و مرتعی و حاشیه رودخانه ها آنقدر تلخ است که مسلماً مسئولین محترم استان نباید در خصوص جانمایی صنایع دچار اشتباه شوند. احداث کارخانه های آلوده کننده در محدوده بکر توریستی بدون توجه به قابلیت های ذاتی آن خطایی جبران ناپذیر است. فراموش نکنیم برای مکانیابی هر نوع فعالیت صنعتی علاوه بر توجیه مالی، اقتصادی و اجتماعی، توجیه زیست محیطی نیز لازم است. ضمن اینکه جانمایی این فعالیتها نباید با اهداف و مسئولیت دستگاههایی مانند جهاد کشاورزی، محیط زیست، منابع طبیعی و میراث فرهنگی و گردشگری ناسازگار باشد.

دیلمان امروز اگرچه آسمانش هنوز نفس می کشد و رقص" مه" و ترنم بارانش پابرجاست اما زمین و درختان و حیواناتش از این همه بیداد خسته است و گلایه دوستداران محیط زیست و هواداران طبیعت نیز ره به جایی نبرده است.