به گزارش گیل خبر/ اردیبهشت که با عطر بهارنارنج و شیراز گره خورده در تقویم هم با نام سعدی شروع می شود؛ شاعر شیرین سخن شیرازی که آوازه اش در خارج از مرزهای ایران هم پیچیده و دیگران را به ستایش واداشته است. به مناسبت روز بزرگداشت سعدی (اول اردیبهشت ماه) نگاهی داریم به ترجمه هایی که از آثار این شاعر و نویسنده بزرگ شده و آن چه اهل فرهنگ ایران و جهان درباره او گفته اند. سعدی در اقصای عالم از سال 1636 میلادی که اولین گزیده گلستان با ترجمه آندره دوریه به زبان فرانسوی چاپ و منتشر شد تا امروز، آثار سعدی به زبان های مختلف از جمله انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی، لاتین، ژاپنی، چینی، روسی، لهستانی، هلندی، ترکی، عربی، مالیایی، ایتالیایی و... ترجمه و منتشر شده است. در شبه قاره هند سعدی جایگاه ویژه ای دارد. گلستان و بوستان کتاب درسی بوده است. اولین کلیات سعدی در کلکته به چاپ رسیده و آثار سعدی به زبان های اردو، پنجابی، سندی و سنسکریت منتشر شده و کتاب «کریما»ی منسوب به سعدی که در ایران کم تر شناخته شده، در شمارگان گسترده ای چاپ و منتشر شده است. در حوزه امپراتوری عثمانی آثار سعدی و بویژه گلستان و بوستان همواره از اقبالی عام برخوردار بوده است. شرح سودی بر گلستان یکی از نشانه های این اقبال است. برخی منابع، کهن ترین ترجمه گلستان به ترکی را منسوب به سیف فرغانی شاعر قرن هفتم می دانند. روند خوانش آثار سعدی و سعدی پژوهی سه دوره متفاوت را در ترکیه پشت سر گذاشته است: دوره پیش از فرمانروایی عثمانیان، دوره عثمانی و دوره جمهوریت. در دوره اول سعدی در آناتولی چندان پرآوازه بود که افلاکی اثر ماندگار خود «مناقب العارفین» را با بخشی از مقدمه گلستان آغاز می کند، در دوره عثمانی تألیف و تدوین شرح های مختلف گلستان و بوستان نشان دهنده اهمیت ادبی و آموزشی آثار سعدی است و در دوره جمهوریت و پس از تغییر الفبای عربی و تبدیل آن به الفبای لاتین «در وزارت فرهنگ ترکیه اداره ای به نام اداره ترجمه تأسیس شد که موظف بود در ترجمه متن های جدید و کهن به ترکی با الفبای لاتین بکوشد. از نخستین تجربه های این اداره، بازنویسی بوستان و گلستان به خط لاتین و انتشار آن بود.» سعدی شاعری جهانی است و جهان شاعر نیز در آثارش اقصای عالم را در برمی گیرد و به شهرها و کشورها و قبیله ها و اندیشه ها و دین های مختلف می پردازد. از هند، سند، چین، مصر، روم، غزنین، خجند، بابل، بغداد، بلخ، مکه، بیت المقدس، شام، یمن، ختن، یونان، زنگبار، صَنعا، کشمیر، دمشق و طرابلس سخن می گوید و از فارس و تاجیک و تازی و ترک و تتر و از مسلمان و نصرانی و یهود و هندو، از افلاطون، ذوالنون و فیلسوفان یونان و روم. سعدی در دوران معاصر اگر چه سالشمار عمر انفسی سعدی به قرن هفتم می رسد اما روزشمار عمر آفاقی سعدی از حضور پیوسته و مداوم او از همان دوران تا کنون حکایت می کند، حضور پرشکوهی که اینک پس از قرن ها همچنان بر خوان او نشسته ایم و خوشه چین حکمت و دانش و زبان و هنرش هستیم. تنوع حضور لایه های مختلف اجتماعی در آثار سعدی از پادشاه تا رعیّت، پیر تا جوان، شخصیت های گوناگون اساطیری، پهلوانی، تاریخی، ایرانی و اسلامی، باورها و عقاید متفاوت، اقوام و قبایل مختلف و .... از نکاتی است که آثار او را همگانی کرده، توجه قشرهای مختلف اجتماعی را بدو جلب کرده و سلیقه های مختلف را تامین کرده که البته این امر برخاسته از تجربیات مختلف سعدی در همزیستی و یا شناخت طبقات گوناگون اجتماع است که گاه او را به کار گِل می کشاند و گاه به مدح پادشاهان می پردازد. تنوع مضمونی و موضوعی، یعنی جنبه همه گرایی در آثارش منجر به جذب همگان شده و از این رو، اصطلاحات و نکات حکمی و اخلاقی سعدی به آسانی به خاطر سپرده شده است. تناسب ساختارهای ذهنی مردم و ساختار و مضامین آثار سعدی و ارتباط این اثر با فرهنگ ایرانی و اسلامی و همخوانی مضامین و موضوعات آن با مصادیق ارزش ها و هنجارهای اجتماعی از قبیل توجه به زندگی فردی، مسائل خانه و خانواده، دین و سیاست، اقتصاد، آموزش و پرورش و تهذیب فردی و جمعی و ...منجر به ماندگاری آثار وی تا دوران معاصر و در میان قشرهای مختلف اجتماعی شده است. در تحوّلات دوران مشروطیّت بی مهری هایی از سوی برخی از تجدّدخواهان نسبت به سعدی صورت گرفت، اما این نگاه تداوم چندانی نداشت. اگر نسل اولِ تجددخواهان ایران، مقهور و ذوق زده غرب بود و نسل دوم مقهور نگاه چپ، برخی از روشنفکران امروز خردگرایانه و منصفانه، بدون غربزدگی و غرب ستیزی و با تکیه بر داشته های گذشته و کنونی به تبیین جایگاه ایران و سعدی پرداخته اند. اندیشمندان و فرهنگ وران ایرانی امروز واقع بینانه تر و دقیق تر و مطمئن تر از گذشته با سنت ها و ارزش ها و آثار ادبی و هنری خود روبه رو می شوند. آن ها با شناخت اندیشه های اصیل تحولات اجتماعی در غرب و جهان و نیز تئوری های نوین نقد ادبی و جامعه شناسی به سعدی و دیگر مفاخر ادبی و هنری می پردازند و به این دلیل سعدی گرایی در دوران ما را می توان یکی از نشانه های بازگشت خردگرایی دانست؛ بازگشتی که ریشه در نگاه دقیق و عمیق به پدیده ها دارد، نگاهی که در صورت تداوم، برآیند پرشکوهی را برای فرهنگ و ادب و فردای ایران زمین به ارمغان خواهد آورد. با رجوع به آثار گوناگونی که در دوران معاصر پرداخته و ارائه شده، می توان به شاخص هایی در مورد میزان توجه به سعدی در دوران معاصر دست یافت؛ شاخص هایی از قبیل: تعداد ارجاعاتی که در زبان فارسی و به سخنان او شده، تعداد کتاب ها، مقالات، شرح و تفسیر، تصحیح و حاشیه نویسی هایی که بر آثار وی شده، میزان تأثیری که نویسندگان از شیوه نگارش وی در آثارش بویژه گلستان پذیرفته اند؛ میزان تاثیرپذیری جامعه و فرهنگ عامه از این آثار در قالب ضرب المثل، ارسال المثل و تمثیل ها، گستره جغرافیایی انتشار آثار سعدی و تعداد ترجمه هایی که از آثار سعدی به زبان های مختلف صورت گرفته، نگارش آثار درباره سعدی توسط نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و مستشرقین، برگزاری نشست ها و همایش ها درباره سعدی و آثارش و بهره مندی مستقیم یا غیرمستقیم از مضامین کلام سعدی در انواع هنرها همچون نقاشی، خوشنویسی، آواز و موسیقی و... . بر این اساس، وجوه حضور سعدی در دوران معاصر در عرصه های گوناگون قابل بررسی است؛ حضور مداومی که علی رغم تمام تلاش هایی که برخی در جهت زدودن نام، مقام و جایگاه او کرده اند، همچنان خوش آوازه و گسترده، در ذهن و زبان همگان متجلی است. ستایش از سعدی گستردگی و تنوع آثار سعدی او را به عنوان سخنوری توانا و اندیشه ورزی نامی تبدیل کرده و سلیقه های مختلف را به سوی خود جلب کرده است. حضور همیشگی سعدی در میان مردم و آمیزش او با گروه های مختلف اجتماع، کلام و بیان او را مورد اقبال همگان قرار داده، چنان که او را سخنگوی مردم می دانند. این حضور پیوسته تنها در محدوده جغرافیایی زبان پارسی نمانده و مرزهای بسیاری را درنوردیده است. از همین روست که امرسون شاعر، نویسنده و اندیشمند آمریکایی معتقد است که: «سعدی به زبان همه ملل و اقوام عالم سخن می گوید و گفته های او مانند هومر، شکسپیر، سروانتس و مونتنی، همیشه تازگی دارد». محمدعلی فروغی نیز درباره سعدی می گوید: «مدّاحی از شیخ سعدی را زبان و بیان خود او باید، امّا هیهات که چشم روزگار دیگر مانند او ببیند. هفتصد سال از زمان او می‏ گذرد و نه تنها مانند او ظهور ننموده، بلکه نزدیک به او هم کسی دیده نشده است... اهل ذوق اِعجاب می کنند که سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که ما پس از هفتصد سال به زبانی که از سعدی آموخته ایم، سخن می گوییم». حبیب یغمایی معتقد است که: «سعدی پیامبر فارسی است و معجزه او زبان او. از دیگر فضایلش که بگذریم، نکته ای که تکیه بدان می باید زد، زبان اوست که دیگر شاعران بزرگ ایران و شاید جهان، چنین معجزه ای را نیاورده اند». سعید نفیسی هم معتقد است: «سعدی بی شک بزرگ ترین شاعر ایران و یکی از بزرگ ترین شاعران جهان است. تاکنون هیچ کس در زبان فارسی به روانی و لطف و سادگی و شیوایی و انسجام و فصاحت و فریبندگی الفاظ او شعر نگفته و به همین جهت غزل های او در زبان فارسی بی نظیر است و چون منتهای سادگی و روانی را در ساده ترین احساسات طبیعی به کار برده، به هر زبانی که ترجمه شود، از زیبایی آن کاسته نمی شود و به همین سبب در تمام عالم معروف شده و در سلک بزرگان فرزند آدمی درآمده است». شفیعی کدکنی بر این باور است که: «سعدی و فردوسی از لحظه حضورشان در تاریخ ادبیات ما، همواره فرمانروایان بی چون و چرای قلمروِ شعر بوده اند». ضیاء موحد در کتاب «سعدی» می گوید: «سعدی در شعر به گونه ای معاصر ماست که بسیاری از شاعران امروز ایران نیستند...». علامه محمدتقی جعفری نیز معتقد است: «مقام ادبی سعدی در ردیف اول ادبای اسلامی ایران، بلکه همه جوامع اسلامی است». برخی شاعران چون ملک الشعرای بهار، فریدون مشیری، سیدمحمد حسین شهریار، حسین پژمان بختیاری، امیری فیروزکوهی و حسین مسرور در شعرهای خود به مدح و ستایش سعدی پرداخته اند، برخی نیز به تضمین و اقتباس از آثارش بویژه غزل های او در آثارشان پرداخته اند؛ چنان که بهار سروده است: سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری هست یا چو شیرین سخنت نخل شکرباری هست فریدون مشیری در شعر«همراه آفتاب» به توصیف سعدی و آموخته های خویش از سعدی و ستایش وی می پردازد: او پادشاه ملک سخن بود بی گمان «روی زمین گرفته به تیغ سخنوری» با منکرش بگو که بیا روبه رو کنیم! با مدعی بگو، بنشیند به داوری... محمدحسین شهریار نیز در بخشی از شعر خود سروده: سلام ای شهر شیخ و خواجه شیراز سلام ای مهد عشق و مدفن راز... بهار بوستانت بی زمستان دعایت کرده سعدی در گلستان... تو ای شیراز جا دارد ببالی ولی دانم که گاه از دل بنالی که دیگرباره چون سعدی نزادی به دنیا حافظ دوم نداری نصرالله مردانی هم در مدح او می سراید: سعدی ای نامدار ملک هنر ای ظهور تو افتخار بشر سعدی ای شاعر بلنداندیش باغ اندیشه از تو بار آورد وصف تو در بیان نمی گنجد ای پیام آور بزرگ هنر موسوی گرمارودی نیز سروده: خزان چو آید و در بوستان مقر گیرد صفا ز طَرفِ گلستان ره سفر گیرد... گل همیشه بهار سخنوری، سعدی ست که ژاله هنرش، خرده بر گهر گیرد بیرون از مرزهای زبان فارسی و در آن سوی فرهنگ ایرانی نیز سعدی بسیاری از اندیشمندان و سخن سرایان دنیا را به شگفتی و ستایش برانگیخته است: «فطرت مداراپسند، فکر مثبت، طبیعت آرام، طبع معتدل و سازشگر و مایل به انتظام، خوی نرم و صلح جو، قیافه مسالمت آمیز و خیراندیش و روح منصف سعدی، حکمت معتدلی پرداخت که در شرق و غرب ستایشگر و دوستدار یافت... در واقع، آن چه بیش از همه از غربیان، دل برده و آنان را مجذوب ساخته، تعالیم اخلاقی سعدی است که انگیزه ای جز بشردوستی و بزرگداشت آدمیت و حیثیت و شرف انسانی ندارد». گییو دوسه شاعر و داستان نویس نامدار فرانسه از آثار سعدی بسیار الهام گرفته است. او از سال 1903م. تا 1961 م. به مدت 58 سال به انتشار داستان هایی پرداخته که آن ها را کم و بیش از سعدی گرفته بود و یکی از مجموعه داستان های خود را «در گلستان سعدی» نام نهاده است. هانری ماسه نیز از دیگر نویسندگان و منتقدان فرانسوی است که سعدی را ستوده است. اِرنِست رِنان (1823- 1892م.) زبان شناس و نویسنده فرانسوی درباره سعدی می‏ گوید: «سعدی واقعا یکی از گویندگان ماست. ذوق سلیم و تزلزل ‏ناپذیر او، لطف و جذبه‏ ای که به روایاتش روح و جان می‏ بخشد، لحن سُخریه‏ آمیز و پرعطوفتی که با آن معایب و مفاسد بشریت را ریشخند و طعن می‏ کند، این همه اوصاف که در نویسندگان شرقی به ندرت جمع می‏ آید، او را در نظر ما عزیز می‏ دارد». باریه دومنار (1826-1908م.) مترجم بوستان سعدی به زبان فرانسوی، درباره نفوذ سعدی در اروپا می ‏گوید: «از تمام گویندگان شرقی، سعدی تنها شاعری است که مورد فهم و دریافت اروپاییان قرار گرفت... و علت این اعتبار او این است که سعدی در گلستان جامع جمیع صفات و مواهبی است که جمال‏ شناسی خواستار آن هاست». نیکلسون انگلیسی (1870-1953 م.) نیز شعری در مدح سعدی سروده و سعدی را «هوراس پارس» نامیده است. ایوان بونین (1870-1953 م.) شاعر و نویسنده روسی نیز که او را آخرین نویسنده کلاسیک ادبیات روسیه می دانند، بارها از تأثیرپذیری خود از سعدی سخن می گوید. او زیبایی کلام خود را وامدار سخنان همچون «مروارید» سعدی می داند که بر کلام او تأثیر گذاشته است. پی نوشت: این مطلب از کتاب «سعدی شیرین سخن» (برگزیده کلیات سعدی) که توسط کوروش کمالی سروستانی منتشر شده برگرفته شده است. /ایسنا