پادزهر شرقی: وقتی ایران پوکر ترامپ را برهم زد (سقوط نظریه مرد دیوانه)

گیل خبر/ سید محمد محمدی*

*پژوهشگر علوم اجتماعی

چکیده

این مقاله با بهره‌گیری از «نظریه مرد دیوانه (Madman Theory) » به تحلیل رفتار دونالد ترامپ در جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل-آمریکا می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد ترامپ با استفاده از «غیرقابل‌پیش‌بینی‌سازی عمدی» و «تهدیدهای افراطی» تلاش کرد تا ایران را مرعوب کند، اما این استراتژی به دلیل ماهیت پیچیده منازعات خاورمیانه و مقاومت ایران با شکست مواجه شد. پیش‌بینی آینده بر اساس نظریه‌های «بازدارندگی»، «موازنه قدرت» و «روان‌شناسی سیاسی» نشان می‌دهد که تحولات آتی منطقه وارد فاز جدیدی از رقابت‌های چندلایه خواهد شد.

مقدمه: چارچوب نظری

«نظریه مرد دیوانه» نخستین‌بار توسط ریچارد نیکسون در جنگ ویتنام به‌کار رفت. این نظریه مبتنی بر ایجاد تصور «رفتار غیرمنطقی و غیرقابل پیش‌بینی» در رهبران برای ارعاب دشمنان است (پایگاه تحلیلی پارس تودی، 4/4/1404 به نقل از روزنامه گاردین). ترامپ این استراتژی را به‌عنوان بخشی از سبک حکمرانی خود در پیش گرفت:

Ø    غیرقابل‌پیش‌بینی‌سازی: به‌عنوان ابزار فشار روانی

Ø    تهدیدهای افراطی: برای ایجاد ترس

Ø    اقدامات نمایشی: برای کسب پیروزی‌های رسانه‌ای کوتاه‌مدت (موسسه مطالعاتی تحریریه، 23/1/1404، به نقل از نشریه هیل)

روش‌شناسی

این پژوهش با استفاده از «تحلیل محتوای سخنرانی‌ها»، «اسناد نظامی» و «گزارش‌های رسانه‌ای» بین‌المللی، رفتار ترامپ را در سه مرحله بررسی می‌کند:

v   پیش از جنگ (تهدیدها)

v   حین جنگ (تصمیم‌های عملیاتی)

v   پس از جنگ (اعلام آتش‌بس)

یافته‌ها: تجلی نظریه مرد دیوانه در جنگ ۱۲ روزه

1_ رفتار ترامپ پیش از جنگ

*  تهدیدهای هسته‌ای مبهم: ترامپ در سخنرانی‌های خود عمداً ابهام ایجاد می‌کرد: *"ممکن است حمله کنم، ممکن است نکنم؛ هیچ‌کس نمی‌داند" (خبرگزاری تحلیلی خبرآنلاین، 4/4/1404) * . این جمله بازتابی از «استراتژی تردیدافکنی» بود.

* استفاده از لنگرگذاری روانی: او با طرح خواسته‌های افراطی (مانند "تغییر رژیم") فضای مذاکره را به نفع خود تغییر داد (خبرگزاری تسنیم، 7/4/1404).

2_  اقدامات حین جنگ

*  حمله نمادین به نطنز و فردو: این عملیات که بیشتر جنبه «نمایش قدرت» داشت تا آسیب راهبردی، با هدف ایجاد "پیروزی رسانه‌ای" طراحی شده بود (mashrgh.ir/1728042 به نقل از کانال تلگرامی روایت های خاورمیانه).

*  نوسان بین خشونت و دیپلماسی: ترامپ پس از حمله به پایگاه العدید قطر توسط ایران، ناگهان موضع خود را تغییر داد و از "آتش‌بس فوری" سخن گفت. این چرخش ۱۸۰ درجه‌ای نمونه کلاسیک «رفتار غیرقابل پیش‌بینی» بود (کدیور، جمیله، روزنامه اطلاعات، 8/4/1404).

3_ روان‌شناسی پشت تصمیم‌ها

* ذهنیت شرطبندی: ترامپ سیاست را همچون "بازی پوکر" می‌دید که در آن بلوف زدن ابزار اصلی است (خبرگزاری تسنیم، 7/4/1404).

* نیاز به توجه فوری: وی اولویت را به «نتایج کوتاه‌مدت» می‌داد حتی اگر پیامدهای بلندمدت مخرب داشته باشد. این الگو در علوم رفتاری «تنزیل زمانی شدید» نامیده می‌شود.

* نارسیسیسم سیاسی: مطالعات روان‌شناختی تأیید می‌کنند که ترامپ در ویژگی‌های «توافق‌پذیری» و «ثبات عاطفی» نمره پایینی دارد، اما در «برون‌گرایی» بسیار بالاست. (خبرگزاری تسنیم، 7/4/1404)

ارزیابی اثربخشی: چرا نظریه مرد دیوانه در قبال ایران شکست خورد؟

1_ محدودیت‌های ذاتی نظریه

* افشای استراتژی: رسانه‌ها و تحلیلگران ایرانی بارها به «تظاهر به دیوانگی» ترامپ اشاره کردند. به‌محض آشکار شدن نقشه، اثر مرعوب‌سازی آن از بین رفت (موسسه مطالعاتی تحریریه، 23/1/1404، به نقل از نشریه هیل).

*  پیچیدگی ژئوپلیتیک ایران: برخلاف ویتنام، ایران دارای «عمق استراتژیک منطقه‌ای»، «توان بازدارندگی چندلایه» و «ساختار حکومتی منسجم» است (پایگاه تحلیلی پارس تودی، 4/4/1404 به نقل از روزنامه گاردین).

2_ پیامدهای ضدبازدارندگی

*   تقویت همبستگی ملی ایران: حمله به ایران به‌جای ایجاد تفرقه، موجب **اتحاد بی‌سابقه** مردم و نظام شد (مظاهری، محمد مهدی، خبرگزاری تحلیلی خبرآنلاین، 7/4/1404).

*  شکست اهداف راهبردی اسرائیل: هیچ‌یک از سه هدف اصلی (نابودی برنامه هسته‌ای، انهدام توان موشکی، تغییر رژیم) محقق نشد (کدیور، جمیله، روزنامه اطلاعات، 8/4/1404).

3_  هزینه‌های استراتژیک برای آمریکا

*  کاهش اعتبار بین‌المللی: اعتماد به ترامپ در ۳۲ کشور به میانگین ۲۹٪ رسید.

*  تخریب نهادهای بین‌المللی: حمله به ایران درحالی‌که زیر نظر آژانس بود، «نظم حقوقی جهانی» را تضعیف کرد (پایگاه تحلیلی پارس تودی، 4/4/1404 به نقل از روزنامه گاردین).

پیش‌بینی آینده: سناریوهای محتمل بر اساس نظریه‌های سیاسی

1_ سناریوی بازدارندگی متقابل (بر مبنای نظریه بازدارندگی)

* تحکیم معادله بازدارندگی ایران: ایران با نمایش توان موشکی خود (حمله به العدید) ثابت کرد که می‌تواند «هزینه حمله به خود را افزایش» دهد. پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری بر سیستم‌های «پدافند هوایی» و «پهپادهای رادارگریز» تشدید شود (mashrgh.ir/1728042 به نقل از کانال تلگرامی روایت های خاورمیانه).

* واکنش زنجیره‌ای: اسرائیل ممکن است به «سلاح‌های هیپرسونیک» روی آورد که خطر «مسابقه تسلیحاتی» را افزایش می‌دهد.

2_ سناریوی تغییر نظم منطقه‌ای (بر مبنای نظریه موازنه قدرت)

* گذار به نظم چندمنطقه‌ای: خاورمیانه به چهار بلوک تقسیم می‌شود: 

1. محور مقاومت (ایران، عراق و ...)

2. محور غرب‌گرا (عربستان، امارات و ...)  

3. بازیگر مستقل  (ترکیه، مصر و ...)

4. هژمون نیابتی غرب (اسرائیل).

*  تقویت نقش روسیه و چین: این کشورها از فضای بحران برای پیشبرد «طرح‌های امنیت جمعی غیرغربی» استفاده خواهند کرد (توکلی، قاسم، پایگاه خبری-تحلیلی فرارو، 8/4/1404).

3_ سناریوی بی‌ثباتی مداوم (بر مبنای نظریه آشوب)

* شکنندگی آتش‌بس: با توجه به وابستگی اسرائیل به جنگ برای بقا، هرگونه حادثه مرزی ممکن است «درگیری‌های موضعی» را شعله‌ور کند (کدیور، جمیله، روزنامه اطلاعات، 8/4/1404).

* تشدید جنگ نیابتی: احتمال افزایش عملیات گروه‌های نیابتی در عراق، سوریه و یمن وجود دارد.

درس‌های راهبردی برای ایران

1_ تقویت بازدارندگی همه‌جانبه: 

بازدارندگی نباید صرفاً نظامی باشد؛ بلکه باید شامل «پیوست‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی» شود.

2_ دیپلماسی هوشمند منطقه‌ای:

حمایت کشورهای عربی از ایران نشان‌دهنده اثربخشی «دیپلماسی مبتنی بر منافع مشترک» است.

3_ تحول در دفاع سایبری و الکترونیک: 

جنگ ۱۲ روزه اثبات کرد که «جنگ ترکیبی» (سایبری-الکترونیک-هوش مصنوعی) محور تهدیدهای آینده است (مظاهری، محمد مهدی، خبرگزاری تحلیلی خبرآنلاین، 7/4/1404).

نتیجه‌گیری: آینده نظریه مرد دیوانه در جهان چندقطبی

نظریه مرد دیوانه در جنگ ۱۲ روزه نشان داد که در برابر بازیگرانی با «عمق استراتژیک» و «ثبات داخلی» کارایی محدودی دارد. ترامپ با دنبال کردن «پیروزی‌های لحظه‌ای» نه تنها به بی‌ثباتی جهانی دامن زد، بلکه «اعتبار بلندمدت آمریکا» را تخریب کرد. پیش‌بینی می‌شود:

افول کاربرد نظریه: در نظام بین‌الملل چندقطبی کنونی، اتکا به رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی جای خود را به «دیپلماسی عقلانی» و «چندجانبه‌گرایی» خواهد داد.

تغییر معادلات خاورمیانه: ایران با بهره‌گیری از «سرمایه اجتماعی نوظهور» و «توان بازدارندگی تثبیت‌شده» می‌تواند معمار نظم جدید منطقه‌ای باشد.

***نکته پایانی***

«آنهایی که قدرت آغاز جنگ را دارند، اغلب فاقد قدرت پایان دادن به آن هستند». این جمله به‌روشنی آینده استراتژی‌های مبتنی بر ارعاب را توصیف می‌کند.