قومگرایی در گیلان، تهدیدات و راهبردهای راهبردی در چارچوب تحولات داخلی و بین المللی ایران

گیل خبر/ سید محمد محمدی

چکیده
قومگرایی در گیلان، به عنوان یکی از اشکال هویت طلبی منطق های در ایران، تحت تأثیر عوامل تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و سیاست های بین المللی شکل گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از چارچوب نظری «امنیتی شدنِ هویت» (Securitization Theory) و «نظریه ی ساختارگرایی اجتماعی»، به بررسی ریشه های قومگرایی گیلکی، تهدیدات آن برای انسجام ملی، و راهبردهای مدیریت این پدیده در بستر چالش های داخلی و فشارهای بین المللی علیه ایران میپردازد. یافته ها نشان میدهد که نابرابری های ساختاری، احساس تبعیض فرهنگی، و به رهبرداری بازیگران خارجی از گفتمان های قوم مدار، از عوامل کلیدی تشدیدکننده ی این مسئله هستند. راهکارهای پیشنهادی شامل تقویت عدالت توسعه های، دیپلماسی فرهنگی چندلایه، و بازتعریف هویت ملیِ مبتنی بر تنوع فرهنگی است. این مقاله بر آن است که مدیریت هوشمندانه ی قومگرایی در گیلان، نه تنها امنیت داخلی ایران را تقویت میکند، بلکه ابزاری برای بهبود جایگاه بین المللی کشور در مقابل تبلیغات منفی غرب خواهد بود.

---

 مقدمه
گیلان، با پیشینه ی تمدنی چند هزارساله و هویت زبانی-فرهنگی متمایز (گیلکی)، همواره نقش مهمی در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران ایفا کرده است. در دو دهه ی اخیر، همزمان با تشدید فشارهای بین المللی بر ایران و گسترش گفتمان های هویتی در فضای مجازی، نشانه هایی از بیداری قومی در این منطقه مشاهده شده است. این پدیده در شرایطی رخ میدهد که ایران با چالش هایی مانند تحریم های اقتصادی، جنگ رسانهای غرب، و رقابت های ژئوپلیتیک در منطقه مواجه است. این مقاله میکوشد با تحلیل همبستگیِ عوامل داخلی و خارجی، راهبردهایی برای تبدیل تهدید قومگرایی به فرصتی برای تقویت همبستگی ملی و دیپلماسی عمومی ارائه دهد.

---

 چارچوب نظری: تلفیق نظریه های هویت، امنیت، و جهانی شدن
۱. قومگرایی به مثابه ی سازهای اجتماعی
- بر اساس نظریه ی اریک هابسبام، هویتهای قومی محصول فرایندهای مدرن و پاسخ به نابرابری های ساختاری هستند.
- بندیکت اندرسون با مفهوم «اجتماعات تصوری» بر نقش رسانه ها و آموزش در شکلگیری هویتهای قومی تأکید دارد.

۲. جهانی شدن و بازتولید هویت های محلی
- نظریه ی رولند رابرتسون دربارهی «محلی سازی در جهانی شدن» (Glocalization): تعامل تناقض آمیز جهانی شدن با تقویت هویت های منطقهای.
- نقش شبکه های اجتماعی در ایجاد گفتمانهای قوم مدار فرامرزی (مثال: فعالیت گروه های گیلکی در فضای مجازی اروپا).

۳. امنیتی شدن قومیت در نظریه ی انتقادی
- دولت مرکزی با برجسته سازی تهدیدات قومگرایی، مشروعیت سیاست های امنیت محور خود را افزایش میدهد.

---

 تحلیل تاریخی-اجتماعی قوم گرایی در گیلان
۱. ریشه های تاریخی هویت گیلکی
- مقاومت تاریخی گیلان در برابر حکومت های متمرکز (نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان به عنوان نماد استقلال طلبی).
- زبان گیلکی به عنوان عنصر هویت بخش: آمار ۲۰۲۳ نشان میدهد ۶۵٪ مردم گیلان در محیط غیررسمی از این زبان استفاده میکنند.

۲. عوامل اقتصادی-سیاسی تشدیدکنندهی قومگرایی معاصر
- محرومیت نسبی: سهم ناچیز گیلان از سرمایه گذاری های کلان ملی علیرغم پتانسیل های گردشگری و کشاورزی.
- تأثیر تحریم ها بر اقتصاد محلی: کاهش صادرات محصولات کشاورزی (مانند چای و زیتون) و افزایش بیکاری (نرخ بیکاری ۱۵٪ در ۱۴۰۱).
- سیاستهای نادرست زیست محیطی: تخریب جنگل ها و تالاب ها که معیشت سنتی را تهدید میکند.

۳. نقش بازیگران خارجی
- حمایت نهادهای اروپایی از پروژههای «احیای زبان گیلکی» با اهداف سیاسی (مانند بنیادهای فعال در آلمان و سوئد).
- به رهبرداری رسانه های ضدایرانی (مانند ایران اینترنشنال) از گفتمان قومگرایی برای تضعیف حاکمیت ملی.

---

 تهدیدات قوم گرایی در گیلان: از شکاف اجتماعی تا بحران امنیتی
۱. تهدیدات داخلی
- شکاف هویتی: تقابل گفتمان «گیلکیگرایی» با هویت ملیِ مبتنی بر زبان فارسی.
- اقتصادی: تشدید نارضایتیها به دلیل تمرکزگرایی در توزیع منابع (گیلان تنها ۱.۵٪ از بودجه ی عمرانی کشور را دریافت میکند).
- امنیتی: خطر نفوذ گروه های جدایی طلب (الگوبرداری از تحرکات قومی در خاورمیانه).

۲. تهدیدات بین المللی
- ابزارسازی حقوق فرهنگی: استفادهی غرب از مسائل قومی برای تحریم های مضاعف (مانند قطعنامه های حقوق بشری اتحادیه ی اروپا).
- جنگ روایی: تبلیغ «حق تعیین سرنوشت» برای گیلان در رسانه های غربی و تأثیر آن بر افکار عمومی جهانی.
- تضعیف مشروعیت بین المللی ایران: تصویرسازی ایران به عنوان «دولت سرکوبگر اقوام».

راهبردهای مدیریت قومگرایی: از سطح محلی تا جهانی
#### الف. راهبردهای داخلی
۱. عدالت توسع های و اقتصادی
- ایجاد کریدور اقتصادی شمال با محوریت بندر انزلی برای رونق تجاری منطقه.
- حمایت از کشاورزی پایدار و صنعت گردشگری سبز (با جذب ۳۰٪ از گردشگران داخلی).

۲. سیاستهای فرهنگی-زبانی
- آموزش دو زبانه (فارسی-گیلکی) در مقطع ابتدایی با تأکید بر هویت ملی.
- تأسیس رادیو و تلویزیون محلی با تولید برنامه های ترکیبی (فرهنگ گیلکی در چارچوب ایران).

۳. مشارکت سیاسی نخبگان محلی
- افزایش سهم نمایندگان گیلان در نهادهای تصمیم ساز (مانند مجلس و شورای عالی استان ها).
- ایجاد «شورای مشورتی اقوام» تحت نظر مجمع تشخیص مصلحت نظام برای پیشنهاد سیاست های کلان.

 ب. راهبردهای بین المللی
۱. دیپلماسی فرهنگی فعال
- ثبت جهانی میراث فرهنگی گیلان (مانند جنگل های هیرکانی و آیین های محلی) در یونسکو.
- میزبانی جشنواره های بین المللی فیلم و موسیقی با محوریت تنوع قومی ایران.

۲. مقابله با پروپاگاندا
- راهاندازی پلتفرم های رسانهای چندزبانه (مانند شبکه ی جهانی جامجم با بخش گیلکی).
- همکاری با سازمان های بین المللی برای افشای اهداف پشتپردهی نهادهای حامی قومگرایی.

۳. تعامل سازنده با دیاسپورای گیلکی
- برگزاری کنگرههای سالانهی گیلک های خارجنشین با محوریت توسعه ی زادبوم.
- ارائهی تسهیلات سرمایه گذاری به ایرانیان گیلکی تبار در اروپا و آمریکا.

---

 نتیجه گیری
قوم گرایی در گیلان، اگرچه ریشه در ناکارآمدی های داخلی دارد، در بستر تحولات بین المللی به ابزاری برای فشار بر ایران تبدیل شده است. مدیریت این پدیده نیازمند عبور از رویکرد امنیت محور صرف و اتخاذ راهبردهای چندوجهی است که هم به عدالت توسع های توجه کند و هم از دیپلماسی فرهنگی به عنوان سپری در برابر جنگ نرم دشمنان بهره ببرد. تقویت هویت ملیِ فراگیر، بدون نادیده گرفتن تنوع فرهنگی، کلید حل این معادله ی پیچیده است.

---

 پیشنهادهای پژوهشی آتی
- واکاوی نقش زنان گیلانی در انتقال هویت قومی به نسل های جدید.
- مطالعه ی تطبیقی سیاست های قومی ایران با کشورهای چندملیتی (مانند هند و چین).
- بررسی تأثیر تغییرات اقلیمی بر تشدید تنش های قومی در مناطق شمالی ایران.

---

 منابع
۱. احمدی، حمید. (۱۴۰۰). *قومیت و سیاست در ایران*. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
۲. Brubaker, R. (2004). *Ethnicity Without Groups*. Harvard University Press.
۳. گزارش مرکز آمار ایران. (۱۴۰۲). «آمارهای اقتصادی-اجتماعی استان گیلان».
۴. مصاحبه با نمایندگان مجلس از گیلان (اسفند ۱۴۰۲).
۵. UNESCO. (2023). *Intangible Cultural Heritage in Northern Iran*