۱۴۰۱/۱۰/۱۸ ۱۱:۰۷
پرونده پرواز اوکراینی با درخواست جدید کشورهای سوئد، اوکراین، کانادا و انگلیس وارد فاز جدیدی شده است.
از همان ساعات نخست گمانه‌زنی‌ها در خصوص علت این سقوط آغاز شد. در این میان گمانه‌زنی‌ها دوسویه بود. از یک‌سو برخی مقامات کشورهای خارجی سخن از شلیک موشک به هواپیما به میان می‌آوردند و از سوی دیگر برخی مقامات و کارشناسان داخلی از نقص فنی هواپیما و غیرممکن بودن شلیک موشک از سوی سامانه موشکی ایران سخن می‌گفتند.
بازار گمانه‌زنی‌ها در شبکه‌های اجتماعی داغ بود. برخی که بهت‌زده بودند، گویی نمی‌خواستند بپذیرند این جان‌های بی‌گناه به‌واسطه اشتباه احتمالی سامانه دفاع موشکی سپاه از دنیا رفته‌اند، بنابراین سخن از نقص فنی هواپیما به‌میان می‌آوردند. در بحبوحه جنگ رسانه‌ای و جو به‌شدت ملتهب پس از حمله موشکی سپاه به پایگاه عین‌الاسد، برخی رسانه‌های خارجی با هدف کم‌اهمیت جلوه‌دادن پاسخ موشکی ایران به ترور سردار قاسم سلیمانی، با اشاره گرفتن انگشت اتهام به‌سوی سپاه پاسداران و مطرح‌کردن این نکته که شلیک به هواپیمای اوکراینی اقدامی عمدی برای ممانعت از پاسخ آمریکا به حمله موشکی سپاه بوده و سپاه با این اقدام سعی داشته یک سپر انسانی ایجاد کند، بر شایعه‌ها دمیدند. از سوی دیگر ساعاتی پس از سقوط هواپیمای اوکراینی، مقامات عالی‌رتبه کشورهای کانادا و اوکراین به‌صورت همزمان اعلام کردند که با توجه به اطلاعاتی که از مقامات آمریکایی دریافت کرده‌اند، مطمئن هستند که این هواپیما در اثر اصابت موشک سقوط کرده است.
پس از ساعت‌ها سکوت از طرف مقامات رسمی ایران، سرانجام علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران بیانیه‌ای صادر کرد و به‌صراحت هرگونه برخورد موشک با هواپیمای اوکراینی را تکذیب کرد و آن را «عملیات روانی دولت آمریکا» خواند. حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت نیز در تماسی تلفنی با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین اعلام کرد که برای «رفع اتهام‌ها» تیم مشترکی از کارشناسان دو کشور و سایر کشورهای مرتبط به‌منظور بررسی دقیق علت حادثه تشکیل خواهد شد. پس از آن هیأت ملی ایمنی حمل‌ونقل آمریکا در ۲۰ دی‌ماه در بیانیه‌ای اعلام کرد، در تحقیقات مربوط به سقوط هواپیمای اوکراینی حضور خواهد داشت.
اما در این میان روند تکذیب از سوی برخی تحلیلگران و کارشناسان ایرانی ادامه داشت و مقامات نظامی همچنان سکوت اختیار کرده بودند؛ تا اینکه در نهایت، ۲۱ دی ۱۳۹۸، ستاد کل نیروهای مسلح در بیانیه‌ای شلیک موشک به پرواز ۷۵۲ را تأیید کرد. دلیل شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری، در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، «خطای انسانی غیرعمد در تشخیص شیء پرنده» اعلام شد. در بخشی از این بیانیه آمده بود: «در ساعات پس از انجام عملیات موشکی، پروازهای جنگی نیروهای تروریست آمریکایی در پیرامون کشور افزایش یافته و برخی اخبار نیز از مشاهده اهداف هوایی به‌سمت مراکز راهبردی در کشور به واحدهای دفاعی واصل و اهداف متعددی در برخی صفحات رادار مشاهده شد که موجب حساسیت بیشتر در مجموعه‌های پدافند هوایی گردیده است.
در چنین شرایط حساس و بحرانی، پرواز شماره 752 خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام‌خمینی(ره) حرکت نموده و در هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک‌شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می‌گیرد که در این شرایط بر اثر بروز خطای انسانی و به‌صورت غیرعمد، هواپیمای مذکور مورد اصابت قرار گرفته که متأسفانه موجب به‌شهادت رسیدن جمعی از هموطنان عزیز و جان باختن تعدادی از اتباع خارجی می‌گردد. ستادکل نیروهای مسلح ضمن عرض تسلیت و اظهار همدردی با خانواده‌های داغدار هم‌وطن و جان‌باختگان اتباع سایر کشورها و عذرخواهی به‌خاطر خطای انسانی پیش‌آمده، اطمینان کامل می‌دهد با پیگیری انجام اصلاحات اساسی در فرآیندهای عملیاتی در سطح نیروهای مسلح امکان تکرار این‌گونه خطاها را غیرممکن ساخته و بلافاصله مقصر آن را به سازمان قضایی نیروهای مسلح معرفی نماید تا با خطاهای صورت‌گرفته برخورد قانونی صورت گیرد.»
همان روز سردار حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه پاسداران در نشستی مطبوعاتی توضیحاتی در خصوص این حادثه ارائه کرد. فرمانده هوافضای سپاه گفت: «وقتی از حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی مطمئن شدم، آرزوی مرگ کردم.» حاجی‌زاده گفت: «حادثه دلخراش هواپیمای مسافربری اوکراینی را بنده در غرب کشور بعد از اجرای عملیات ضربات موشکی علیه پایگاه آمریکایی شنیدم. زمانی که اطمینان پیدا کردم این اتفاق افتاده، آرزوی مرگ کردم. بررسی‌ها و ارزیابی این حادثه توسط ستادهای بالاتر و مجموعه قوه قضائیه بررسی می‌شود و همین ابتدای صحبت عرض کنم که ما گردن‌مان از مو باریک‌تر است. همه مسئولیت این کار را می‌پذیریم و هر تصمیمی که مسئولان بگیرند مطیع آن هستیم.»
حاجی‌زاده با اشاره به تهدیداتی که آمریکایی‌ها از پیش مطرح کرده بودند، گفت: «آمریکایی‌ها تهدید کرده بودند که ۵۲ نقطه از ایران را می‌زنند و به‌همین دلیل تمام یگان‌های آفندی و پدافندی در آماده‌باش ۱۰۰ درصد بودند و طبیعتا سامانه‌های پدافندی مستقر در تهران در همین شرایط بودند. آنچه در بررسی‌های انجام‌شده مشخص شد، این است که در شب حادثه و حتی از غروب، وضعیت آمادگی در شرایط جنگی و بالاترین سطح آماده‌باش توسط شبکه یکپارچه پدافند به سامانه‌ها ابلاغ می‌شود. در این شرایط تعدادی سامانه به رینگ پدافند هوایی تهران اضافه شد.»
حاجی‌زاده در حالی که به نقشه اشاره می‌کرد، در توضیح چگونگی شلیک سامانه موشکی گفت: «سامانه پدافندی ساعت ۱۲ شب در این منطقه مستقر شده است و هواپیما پس از بلند‌شدن با توجه به اطلاعاتی که به اپراتور داده بودند که وضعیت جنگی است و کروز شلیک شده است، او این هدف را کروز تشخیص داده است. او موظف بوده که در این شرایط تماس بگیرد و تاییدیه بگیرد و خبط او از همین نقطه است. منتهی ظاهرا سیستم ارتباطی او با اختلال مواجه بوده است و نتوانسته ارتباط برقرار کند که ممکن است به‌دلیل سامانه‌های جمینگ یا شلوغی شبکه بوده و فقط ۱۰ ثانیه فرصت برای تصمیم‌گیری داشته که منجر به تصمیم بد او در هدف‌گیری می‌شود. عزیزان هواپیمایی کشوری تا قبل از اعلام نیروهای مسلح محکم اعلام کردند که این موضوع اصابت موشک نیست و تحت بررسی است؛ اولا آنها براساس دانسته‌های خود عمل کردند و از این حادثه خبر نداشتند. بنده زمانی که مطلع شدم در صبح چهارشنبه بلافاصله به مسئولان اطلاع دادم، این موضوع را به من گفتند هدفی را زده‌ایم اما تقارن آن با این موضوع من را به شک انداخت.»
حاجی‌زاده افزود: «بلافاصله به تهران حرکت کردم اما در بین راه به مسئولان اطلاع دادم که این اتفاق افتاده است و احتمال بالا می‌دهم که هواپیمای خودی را زده‌ایم. زمانی که به تهران رسیدم دیدم که ستاد کل نیروهای مسلح یک تیم بررسی سانحه تشکیل داده است و تمام این تیم و افراد دخیل در این قضیه را کاملا قرنطینه کرده بودند و ما اجازه نداشتیم اطلاع‌رسانی کنیم. تاخیر در اطلاع‌رسانی به این دلیل نبود که کسی بخواهد موضوعی را کتمان کند، بلکه روال همین است که ستاد کل باید این موضوع را بررسی کند که پس از بررسی صبح جمعه همه اطلاعات جمع شد و مشخص شد که واقعه چه بوده است.»
حاجی‌زاده همچنین در پاسخ به این سوال که چرا در شرایط ملتهب آن روز، آسمان کشور به روی هواپیماهای غیرنظامی مسدود نشد، گفت: «نمی‌خواهم کسی را متهم کنم، از دید من هر وقت شرایط جنگی می‌شود باید این اتفاق توسط مسئولان ذی‌ربط می‌افتاد، اما به‌هر ترتیب نیفتاد. اگر خبط و خطایی وجود دارد، در بخش نیروهای مسلح است و در بخش‌های دولتی و کشوری و شرکت فرودگاه‌ها هیچ قصور و تقصیری وجود ندارد. اگر از آنها می‌خواستیم انجام می‌دادند، چون مسئول این کار ما نبودیم و افراد دیگری باید این کار را می‌کردند.»
دو روز بی‌خبری در خصوص علت سقوط این هواپیما و سرگردانی افکار عمومی و پس از آن، تائید ششلیک به هواپیما از سوی ستاد کل نیروهای مسلح، موجب شد اعتراضات مردمی شکل بگیرد. روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۸، یعنی همان روزِ انتشار بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح، دانشجویان و اقشاری از مردم در برابر دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف تهران دست به تجمع اعتراضی زدند و شعارهایی سر دادند. تقریباً یک سال بعد از این حادثه، گزارشگر ویژه سازمان ملل در گزارش خود نوشت، توضیحات مقامات ایرانی در خصوص وقایع سرنگونی این هواپیما «مملو از تناقض است. این توضیحات با واقعیت‌ها، ارزیابی‌های فنی بسیاری از کارشناسان، مغایرت دارند و به‌نظر می‌رسد برخی مدارک مرتبط با آن واقعه نابود شده باشد.»
آغاز روند حقوقی
مدتی پس از این حادثه روند برگزاری دادگاه نظامی و بررسی جرم متهمان آغاز شد. تاکنون پنج دادگاه در این خصوص برگزار شده است.
دادگاه اول، ۳۰ آبان۱۴۰۰، برگزار شد. ساکنان محله عباس‌آباد شاهد حضور خانواده‌هایی بودند که عکس‌هایی از عزیزان خود را به‌دست داشتند و با چشمانی اشکبار راهی دادسرای نظامی تهران شدند. نخستین جلسه دادگاه به ریاست قاضی ابراهیم مهرانفر برگزار شد. مهرانفر در این دادگاه وظیفه داشت شکایت ۱۰۳نفر از خانواده‌های جان‌باختگان این حادثه را رسیدگی کند. در دادگاه ۱۱۳نفر از ۱۶۹خانواده حضور داشتند. برخی از این خانواده‌ها که در جلسه حضور نداشتند، یا ایران نبودند یا اتباع خارجی بودند. از این میان ۱۴۶نفر آنها ایرانی، ۱۰نفر افغانستانی، پنج‌نفر کانادایی و سه‌نفر سوئدی و ۱۱نفر نیز اوکراینی بودند. متهم ردیف اول نیز فردی بود که درجه نظامی او سروان بود. متهمان درجه‌هایی مانند ستوان، سرهنگ و سرتیپ داشتند.
دادگاه دوم، هفتم آذر۱۴۰۰ برگزار شد. در این دادگاه ۱۰متهم از رده‌های نظامی مختلف حضور داشتند که پنج وکیل کار دفاع از آنان را برعهده گرفته بودند. پیگیری شکایت خانواده‌های جان‌باختگان نیز از سوی ۱۹وکیل معرفی‌شده از سوی آنان انجام شد. در دادگاه سوم روند پیگیری برای رفع نواقص پرونده همزمان با شیوع پاندمی کرونا انجام شد. چهارمین جلسه دادگاه ۲۷آذر در حالی برگزار شد که وکلای خانواده جان‌باختگان، این فرصت را داشتند تا نظرات خود را درباره پرونده با قاضی در میان بگذارند. شش نفر از وکلا از این فرصت استفاده کردند. در این جلسه، برای نخستین‌بار متهم ردیف اول پرونده با حضور در جایگاه به دفاع از خود پرداخت.
با برگزاری جلسه پنجم دادگاه در ۲۸آذر عملا سه جلسه دادگاه در یک ماه برگزار شده است. قاضی دادگاه با تأکید بر اینکه برای کشف حقیقت با هیچ‌کس تعارف نداریم و هرکجا لازم باشد از فرد یا مسئولی سوال شود این کار را خواهیم کرد، گفت: «مطلعین، کارشناسان و متخصصان امر در صورت ضرورت به دادگاه دعوت می‌شوند.» قاضی مهرانفر با اشاره به اظهارات متهم ردیف اول در جلسه چهارم دادگاه گفت: «اظهارات متهم در جلسه گذشته در حد توضیحات اولیه بوده و سوالات بسیاری باقی مانده است که باید از سایر متهمان پرسیده شود و آنها نیز باید پاسخگو باشند.» در این جلسه، دو نفر از وکلای جان‌باختگان و هشت نفر از اولیای دم با حضور در جایگاه نظرات خود را بیان کردند.
تحولات در بُعد دیپلماتیک
در بعد دیپلماتیک نیز وزارت امورخارجه ایران به روند حقوقی و پرداخت غرامت درخواست‌های مطرح‌شده از سوی کشورهای اوکراین، کانادا، سوئد و انگلیس پرداخت. دولت ایران در ابتدا اعلام کرد، برای هر قربانی 150هزار دلار غرامت پرداخت خواهد کرد. اما چهار کشور مذکور موضوعی دیگر را مطرح و اعلام کردند، این حادثه غیرعمد نبوده است و در نتیجه خواستار بررسی اطلاعات امنیتی و نظامی مرتبط با این پرواز شدند. این درخواست با مخالفت ایران روبه‌رو شد؛ چراکه ایران بر این عقیده بود که این درخواست‌ها خلاف رویه‌های بین‌المللی است. چراکه براساس انکس ۱۳ پیمان شیکاگو، کشور محل وقوع سانحه می‌تواند با استناد به حفظ اسرار نظامی، از ارائه آنها به سایر کشورهای ذی‌مدخل در سوانح خودداری کند. به‌موازات این اتفاقات و در آستانه دومین سالگرد هدف قرار گرفتن پرواز پی‌اس۷۵۲ هواپیمایی اوکراین، دادگاه عالی استان انتاریو کانادا طی حکمی اعلام کرد، ساقط شدن این هواپیما «اقدامی تروریستی و عمدی» بوده است.
ادوارد بلوبابا، رئیس دادگاه، روز دوشنبه ۱۳ دی‌ماه در حکمی اعلام کرد شاکیان ثابت کردند که ساقط شدن هواپیمای اوکراینی «عملی تروریستی» بوده است. این دادگاه براساس شکایت شش‌نفر از بازماندگان قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ برگزار شد و جمهوری اسلامی ایران را به پرداخت ۱۰۷ میلیون دلار کانادا غرامت به این افراد محکوم کرد. البته ایران در این دادگاه نماینده‌ای برای دفاع از خود تعیین نکرده بود و این حکم به‌صورت غیابی صادر شد. هر‌چند ایران بارها این اتهام را رد کرده، اما اخیرا چهار کشور کانادا، بریتانیا، سوئد و اوکراین در تاریخ 27 دسامبر سال 2022 در بیانیه مشترکی از تلاش خود برای کشاندن ایران به دیوان کیفری لاهه به‌منظور حل اختلافات در پرونده سرنگونی پرواز پی‌اس ۷۵۲ خبر دادند. هر چهار کشور و همچنین ایران از امضاکنندگان کنوانسیون ۱۹۷۱ مونترال هستند؛ معاهده‌ای بین‌المللی که دولت‌ها را ملزم به ایمنی هوانوردی بین‌المللی می‌کند. در بیانیه‌ای که از سوی این کشورها منتشر شد، آمده است اگر این اختلافات ظرف شش‌ماه حل‌وفصل نشود، پرونده ایران به دیوان بین‌المللی لاهه کشیده می‌شود.
شلیـک‌های مشـابـه
در میان موارد سقوط هواپیماهای مسافربری 5 مورد بر اثر شلیک توسط نیروهای نظامی سازمان‌یافته در ابعاد یک حکومت انجام شده است
پرواز لندن-تلاویو
شلیک جنگنده بلغارستانی/ ۱۹۵۵
در زمان جنگ سرد، پرواز ۴۰۲ هواپیمایی ایی‌ال‌اِی‌ال از لندن به سمت تل‌آویو در حرکت بوده که به‌علت طوفان شدید و اختلال در جهت‌یابی از مسیر خود منحرف شد و از حریم هوایی بلغارستان سردرآورد و هدف شلیک میگ‌های جنگی جمهوری خلق بلغارستان قرار گرفت. تمامی ۵۸ سرنشین هواپیما جان باختند. این حادثه مرگ‌بارترین از نوع خود تا آن زمان بود. اگرچه دولت بلغارستان در ابتدا از پذیرش مسئولیت خودداری کرد و هواپیمای اسرائیلی را به‌دلیل نفوذ بدون مجوز به حریم هوایی خود سرزنش کرد، اما در نهایت با عذرخواهی رسمی اعلام کرد که خلبانان جنگنده در سرنگونی هواپیما «بیش از حد عجله» کرده‌اند و با پرداخت غرامت به خانواده قربانیان موافقت کرد.
پرواز طرابلس-قاهره
شلیک جنگنده اسرائیلی/ ۱۹۷۳
چند ماه قبل از چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل، پرواز ۱۱۴ هواپیمایی لیبی از طرابلس به سمت قاهره در حرکت بود که در صحرای سینا هدف هواپیمای جنگی اسرائیل قرار گرفت و سقوط کرد. اسرائیل مدعی است این هواپیما وارد حریم هوایی آنها در صحرای سینا شده و به‌دستور فرود توجهی نکرده است. ۱۰۸ نفر در این حادثه کشته شده و ۵ نفر نجات یافتند. دولت اسرائیل اعلام کرد، این پرواز مجوز دیوید الازار، رئیس ستاد ارتش اسرائیل سرنگون شد. استدلال اسرائیل این بود که افزایش وضعیت امنیتی و رفتار نامنظم خدمه جت، منجر به این حمله شده است. بسیاری از کشورها، از جمله اتحاد جماهیر شوروی، این حمله را محکوم کردند. سازمان ملل متحد علیه اسرائیل اقدامی نکرد. 30 کشور عضو سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی به محکوم کردن اسرائیل به دلیل این حمله رای دادند.ر
پرواز نیویورک-سئول
شلیک موشک شوروی /۱۹۸۳
در جریان جنگ سرد، پرواز ۰۰۷ هواپیمایی کره‌جنوبی از نیویورک به مقصد سئول در حرکت بود که مورد اصابت موشک‌های هوابه‌هوای شوروی قرار گرفت و در دریای ژاپن سقوط کرد. در این حادثه ۲۶۹ سرنشین هواپیما جان باختند. شوروی ادعا کرد هواپیما به‌دلایل جاسوسی از سمت آمریکا وارد حریم هوایی شوروی شده است، ایالات‌متحده آمریکا نیز این ادعا را رد کرد. عدم موفقیت در شناسایی و تماس با هواپیما و عبور هواپیمای مسافربری از حریم هوایی ممنوعه استان کامچاتکا و استان ساخالین در شوروی، از دید مرکز فرماندهی پایگاه شرق دور در نیروی هوایی شوروی دلیل کافی برای نظامی یا تحریک‌آمیز بودن پرواز قلمداد شد. در پی این نتیجه‌گیری، یکی از جنگنده‌های سوخو دو موشک هوابه‌هوای کالینینگراد آر-۸ به سمت بوئینگ-۷۴۷ پرتاب کرد که باعث انفجار، سقوط و کشته شدن تمامی سرنشینان و خدمه پرواز شد. ایکائو قطعنامه‌ای را تصویب کرد که اتحاد جماهیر شوروی را به دلیل این حمله محکوم کرد.
پرواز بندرعباس-دوبی
شلیک موشک از ناو آمریکایی/ ۱۹۸۸
در واپسین روزهای جنگ ایران و عراق و در جریان درگیری نیروهای ایران و آمریکا در آب‌های خلیج‌فارس، پرواز ۶۵۵ هواپیمایی ایران از بندرعباس به مقصد دوبی در سفر بود که هنگام عبور از تنگه‌ی هرمز مورد اصابت موشک‌های ناو آمریکایی مستقر در خلیج فارس قرار گرفت و در تنگه هرمز سقوط کرد. تمامی ۲۹۰ سرنشین این پرواز جان خود را از دست دادند. آمریکا پس از آن مدعی شد ناو مستقر در خلیج‌فارس هواپیمای مسافربری را یک جت جنگی تشخیص داده است. گزارش تیم تخصصی ایکائو مشخص می‌کند که در دقایق آخر حمله به هواپیما، عده‌ای هواپیما را یک هواپیمای مسافربری و عده‌ای دیگر یک هواپیمای جنگی مهاجم تلقی نمودند. سازمان ملل قطعنامه 616 را در حمایت از درخواست ایران برای تحقیق صادر کرد. در سال ۱۹۹۶ آمریکا طی توافقی با ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری حاضر به پرداخت غرامت ۶۱٫۸ میلیون دلاری به خانواده‌های ایرانی قربانیان حادثه تحت عنوان پرداخت بلاعوض شد.
پرواز تلاویو-نووسیبیرسک
شلیک موشک اوکراینی / ۲۰۰۱
در اکتبر ۲۰۰۱ پرواز ۱۸۱۲ هواپیمایی سیبری از تلاویو به مقصد نووسیبیرسک روسیه در حرکت بود که موشکی از یک رزمایش نظامی مشترک بین روسیه و اوکراین در اوکراین به آن شلیک شد و در دریای سیاه بین کریمه و شهر فاتسا واقع در استان اردوی ترکیه سقوط کرد. تمامی ۷۸ مسافر آن جان باختند. . بین سال‌های 2003 تا 2005، دولت اوکراین 15 میلیون و 600 هزار دلار غرامت به بستگان قربانیان پرداخت کرد. در سال 2004، خطوط هوایی سیبری علیه وزارت دفاع اوکراین و خزانه‌داری دولتی اوکراین در دادگاه کی‌یف شکایت کرد و خواستار غرامت بیش از 15 میلیون دلاری برای از دست دادن جت شد.
نظر شما: