گیل خبر/ به گزارش ایرنا، چهارشنبه‌سوری یکی از آیین و جشن‌های کهن ایرانی و به طور کل شرقی است که از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند هرسال تا پاسی از شب و ورود به روز چهارشنبه برگزار می‌شود و برافروختن و پریدن از روی آتش مشخصه اصلی این جشن است. این آیین نخستین جشن از مجموعه جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی محسوب می شود که با برافروختن آتش و برخی رفتارهای نمادین دیگر به‌صورت جمعی در فضای باز برگزار می‌شود.

چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های بسیار مهم ایرانی است که هر سال با آیین‌ها و جشن‌های متعددی در سراسر منطقه ایران فرهنگی برگزار می‌شود که جغرافیای وسیع تری از مرزهای سیاسی کنونی کشور را شامل می شود و دارای مشابهت‌های زیادی با هم هستند که مهمترینِ این آیین‌ها جمع‌آوری خار و خاشاک یا توده‌های سوختنی دیگر و افروختن آتش است. اما در بعضی زمان‌ها و بعضی نقاط آیین‌های دیگری مانند کوزه شکستن، بخت‌گشایی و سایر رسومات هم مرسوم بود و می‌توان گفت که جشن آتش در واقع پیش‌درآمد جشن نوروز است که نویددهنده رسیدن بهار و تازه شدن طبیعت است.

اما تاریخ برگزاری جشن چهارشنبه سوری مشخص نیست ولی پیش‌بینی می‌شود که این جشن باستان قدمت زیادی در ایران داشته باشد و یکی از نظریه‌ها در آغاز برپایی این جشن این است که چهارشنبه‌سوری ریشه در گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم زرتشتیان و نیز جشن نزول فرشتگان دارد که ۶ روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد و احتمال دیگر این است که چهارشنبه‌سوری بازمانده و شکل تحول‌یافته‌ای از جشن سده باشد.

در قدیمی‌ترین اشاره به «شب سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارا اشاره‌ای به روز چهارشنبه نیست ولی از لفظ «عادت قدیم» استفاده شده‌ است که نشان‌دهنده پیشینه این جشن است که البته جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌ و دارد.

البته بسیاری از جشن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری که به احتمال فراوان این جشن ربطی به زرتشتیان ندارد چون بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنت زرتشتیان سازگار نیست.

چهارشنبه سوری جشنی برآمده از فرهنگ ایرانیان(فارغ از مرز سیاسی) به‌شمار می‌رود و افزون بر این‌ها از آن‌جا که هنوز هم شکل آغازین چهارشنبه‌سوری در قالب آتش برپا کردن بر بام‌ها در جاهایی از ایران بازمانده است، که این جشن ریشه‌ای ایران باستانی دارد تقریباً مورد توافق همه پژوهشگران است.

گذشته از ریشه و علت این آیین کهن که امروزه کمتر در دنیای امروزی مورد باور قرار میگیرد، چهارشنبه سوری همواره نمادی از امید، شادی، وحدت و همچنین ایجاد اجماع دارد که میتواند برای مردم مفید باشد. همنطور که بارها از سوی بزرگان کشور تاکید شده است، امروز کشور ما بیش از هر چیزی به امید و شادی نیاز دارد که چه چیزی بهتر از شادی ناشی از تاریخ این سرزمین و فارغ از مراسمات غربی و وارداتی.

آغاز چهارشنبه سوری با برپا کردن آتش و پریدن از آن

مشخصه اصلی چهارشنبه‌سوری، برافروختن آتش و پریدن از روی آن در آخرین چهارشنبه سال خورشیدی است که چند روز قبل از چهارشنبه‌سوری، مردم برای گردآوری هیزم، بوته و امثال آن به بیرون از شهر می‌روند. ماده سوختنی آتش چهارشنبه‌سوری، گاهی از ضایعات کشاورزی همان منطقه (مثلاً در خور برگ خرما یا در گیلان ساقه برنج) تأمین می‌شود. محل برافروختن آتش پشت بام، حیاط خانه، میدان روستا یا خیابان‌های شهر است.

کومه‌های آتش در تعداد فرد (یک، سه، پنج یا هفت کومه) و به فاصله چند متری از هم چیده می‌شود. آتش‌افروزی در زمان غروب آفتاب یا بعد از آن انجام می‌شود و مردان، زنان و کودکان از روی آن می‌پَرَند و شعر «سرخی تو از من، زردی من از تو» می‌خوانند. برخی بر این باورند که این کار آنها را از بیماری و زردرویی در سال بعد مصون می‌کند. آتش را بعد از مراسم وامی‌گذارند تا خود به خود خاموش شود یا آن را با آب خاموش می‌کنند.

در بیشتر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ می‌شکنند، که ریشه این آیین، این باور قدیمی است که کوزه بدیمنی را جذب می‌کند و با شکستن کوزه، بدیمنی‌ها هم از بین می‌رود که البته فقظ باوری سنتی است. این رسم در شهرهای مختلف با تفاوت‌های جزئی انجام می‌شود. در تهران قدیم یک یا چند سکه درون کوزه می‌گذاشتند و از بالای بام (یا در زمان قدیم از بالای نقاره‌خانه) به پایین پرتاب می‌کردند تا بشکند.

در خراسان علاوه بر سکه، مقداری زغال و نمک هم در آن قرار می‌دهند و قبل از پرتاب کوزه، آن را دور سر خود می‌گردانند، در اراک و آشتیان در کوزه دانه‌های جو می‌ریزند و در شرق و جنوب‌شرق ایران، معمولاً به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های مستعمل را می‌شکنند.

اما این سنت احتمالاً بر یک اصل بهداشتی نیز متکی بوده‌است، زیرا ایرانیان قدیم بر این باور بوده‌اند که ظروف سفالین را بیش از یکسال در خانه نباید نگاه داشت و چون ظروف سفالین لعاب ندارند و قابل شستشو نیستند و اگر یک سال استفاده شوند، آلوده و غیربهداشتی می‌شوند و استفاده بیشتر از آنها جایز نیست، پس آنها را باید شکست و دور انداخت.

در استان گیلان نیز این جشن از دیرباز متداول بوده و مردم این خطه با جمع آوری هیزم ، کاه و ساقه‌های برنج ، آتش روشن می کردند و با پریدن از روی آن، آخرین شب چهارشنبه سال را جشن می گرفتند ، ضمن اینکه مراسم قاشق‌زنی نیز طی دهه‌های گذشته یکی از رسوماتی بود که در این شب در گیلان و سایر استانهای کشور انجام می شد.

قاشق زنی رسم شیرین چهارشنبه سوری

یکی از رسوماتی که در شب آخرین چهارشنبه سال انجام می‌شد و هم‌اینک به فراموشی سپرده شده، مراسم قاشق زنی و بخت‌گشایی بود که در این رسم، دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه آمده و به کاسه‌های آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد.

آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز آخر سال به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده‌است به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند. در زند اوستا آمده‌است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین اورمزد دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می‌شوند. قاشق زنی استفاده ارواح از زبان بدنی به جای زبان گفتاری است.

جشن آتش در سایر کشورها

اما جشن چهارشنبه سوری و پریدن از روی آتش فقط مختص به ایران نیست و شبیه این مراسم در تعدادی از کشورهای جهان همچون چین ، هندوستان و دیگر مناطق جهان نیز به مناسبت های مختلف برگزار می شود.

در کشور چین در آغاز سال نو و در اواخر ماه ژانویه جشن گرفته می شود که در این جشن، اژدهای سال گذشته بوسیله میلیونها چینی که برای جشن آغاز سال در خیابان ها جمع شده‌اند با سنج و مراسم آتش بازی جای خود را به اژدهای سال جدید می‌دهد.

در هندوستان نیز مراسم های مختلفی انجام می شود که می توان به جشن هولی ، به نشانه مرگ هولیکا اهریمن زمستان، در ماه مارچ اشاره کرد که بوسیله آتش بزرگی که هندی ها آن را دیولی می نامند، برگزار می شود و دیگر جشن آتش بازی هندیان در ماه اکتبر، برای ادای احترام به لاکشمی و شکرگزاری از بازگشت رما و سیتا از تبعیدگاه و پایان مبارزه آنان با راوانا برپا میشود که در واقع بیشتر جشن نور است و جشن های آتش بازی انگلیس، که در پنجم نوامبر برگزار می شود در حال حاضر خیلی شبیه به این جشن هندی ها می باشد.

البته در طول سال جشن های متفاوتی در اقصی نقاط جهان انجام می شود که هدف اصلی همه این جشن ها همانند جشن‌های باستانی و ملی مذهبی ایران، در کنار هم بودن و ایجاد نشاط و شادابی در جامعه است.

انحراف بلای جان جشن چهارشنبه سوری

اما برپایی جشن کهن چهارشنبه سوری در ایران در یکی ۲ دهه اخیر مسیر خود را تغییر داده و از یک جشن و رسوم زیبا به پرتاب انواع بمب‌های آتش زا و مواد محترقه تبدیل شده که بی شک این رویکرد برای هیچ فردی خوشایند نیست.

متاسفانه در سال‌های اخیر این مراسم زیبا کمتر انجام می‌شود و جای آن‌ها را توپ و ترقه و آتش‌بازی گرفته است و با کمال تاسف اخیرا این جشن زیبا به سمت خشونت کشیده شده و از اصالت خود فاصله گرفته است.

در سال‌های اخیر، رسانه‌های ایران نیز توجه زیادی به خطرات احتمالی ناشی از استفاده از مواد آتش‌زا و انفجاری نشان می‌دهند اما با توجه به کشفیات نیروهای نظامی از مواد محترقه، هر ساله شاهد پرتاب میلیونها مواد محترقه و مواد منفجره در هفته پایانی سال در ایران هستیم.

این امر باعث آسیب دیدگی پرتاب کنندگان مواد محترقه و همچنین سایر افراد می شود که متاسفانه هرساله شاهد مرگ چند هموطن در اثر پرتاب مواد منفجره و سوختگی شدید دهها هموطن هستیم اما این رویه، هر ساله انجام می شود و مراسم های زیبای شب چهارشنبه آخر سال جای خود را به صداهای ناهنجار از پرتاب ترقه و مواد منفجره داده است.  

هم اینک و در چند سال اخیر پرتاب انواع ترقه و مواد منفجره با صداهای مهیب رسمی عادی در شب چهارشنبه سوری و هفته پایانی سال شده و اقدامات ماموران نیروی انتظامی نیز جوابگوی این امر نبوده و هر ساله این فرهنگ غلط در جامعه اجرا می شود که باعث آزار و اذیت شهروندان می شود.

البته این کار و عمل ناهنجار به گونه‌ای است که مردم به خصوص بانوان و کودکان در شب چهارشنبه سوری جرات بیرون آمدن و خارج شدن از خانه را ندارند چون اکثر آنان مورد هدف پرتاب ترقه و مواد منفجره قرار می‌گیرند.

چهارشنبه‌سوری اسیر تفسیر غلط 

یکی از کارشناسان میراث فرهنگی گیلان در خصوص آیین و برپایی جشن چهارشنبه سوری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: ما باید گونه‌ها و روش‌های اصیل چهارشنبه سوری و سایر جشنها را برگزار کنیم تا نسل جوان ما با اجرای صحیح این جشن‌ها آشنا شوند.

میثم نواییان افزود: عدم شناخت صحیح آیین ها باعث تفسیرهای غلط می‌شود و متاسفانه چهارشنبه سوری قربانی افراط و تفریط شده است و چون این آیین را درست نمی‌شناسیم ، پس نمی‌توانیم آن را به نسلهای دیگر انتقال دهیم.

وی ادامه داد: با این رویه به طور حتم تا چند سال آینده جشن چهارشنبه سوری از بین می رود و قداست این کار نیز از بین خواهد رفت و برای جلوگیری از این امر، باید تولید محتوا داشته باشیم و به طور حتم باید نوجوانان و جوانان خود را به سمت مطالعه سوق دهیم.

این کارشناس میراث فرهنگی گیلان در ادامه گفت: خوشبختانه در گیلان کتابهای خوبی در خصوص جشنها و آیین های باستانی به چاپ رسیده و باید مردم  فرهیخته این استان در این زمینه نیز مطالعه بیشتری داشته باشند تا این سنن کهن و جشنهای ملی را به خوبی به نسل های آینده انتقال دهند.

فرزندان خود را با آیین های اجتماعی آشتی دهیم

نواییان با تاکید بر اینکه شادیو نشاط نیاز اساسی امروز جامعه ما است، اضافه کرد: همچنین ما باید فرزندان خود را با آیین های اجتماعی آشتی دهیم و نسل جوان امروزی باید متوجه شوند که این رسم و جشن های ملی با چه اهدافی برگزار می‌شد که به طور حتم یکی از اهداف مهم این جشنها، ایجاد شادی و نشاط در جامعه است.

وی بیان کرد: اما هم اینک به دلیل به بیراهه کشیده شدن چهارشنبه سوری و بسیاری دیگر از آیین های شاد، این جشن هم به مسئله امنیتی در کشور تبدیل شده و نسل جوان به جای آشنایی با مراسم های صحیح برپایی این جشن ها، به سمت انفجار و رفتارهای هنجار شکنانه رفته‌اند.

وی خاطرنشان کرد: به عنوان مثال حاجی فیروز در فرهنگ شمال نیست ولی با این وجود مردم از حاجی فیروز نیز استقبال کردند اما به دلیل عدم شناخت کافی، حاجی فیروز نیز اصالت خود را از دست داد و وارد تکدی‌گری شد. هم اینک این افرادی که به عنوان حاجی فیروز در خیابانها ظاهر می‌شوند، هیچ شباهتی با کارها و اهداف حاجی فیروز ندارند زیرا با فلسفه وجود آن آشنا نیستند.

وی تصریح کرد: در وهله اول ما باید نمونه اصلی این مراسم ها و دلیل برپایی آنها را بدانیم تا بتوانیم آن را به طور صحیح اجرا و به نسل بعدی خود نیز انتقال دهیم و از سوی دیگر برای اینکه نسل جدید با مراسم ها کهن ما آشنا شوند، باید با زبان خودشان با آنان صحبت کنیم.

این کارشناس میراث فرهنگی در ادامه گفت: به عنوان مثال در سفره هفت سین و وسایلی که در این سفره چیده می‌شود باید دلیل آن را بدانیم و به فرزندان خود نیز انتقال دهیم ولی هم اینک شاهدیم که بعضی از نوجوانان و جوانان و حتی بزرگسالان، سمندر را در سفره هفت‌سین قرار می‌دهند و ادعا دارند که چون اسم این حیوان با حرف سین شروع می‌شود،  پس می‌توان آن را در سفره هفت سین قرار داد چون این افراد از دلیل و برپایی سفره هفت سین اطلاعی ندارند.

گل گل چهارشنبه سوری تا چهارشنبه خاتون

وی به برپایی مراسم‌های مختلف در شب چهارشنبه‌سوری در گیلان نیز اشاره کرد و اظهار داشت: از دیرباز این جشن ملی در نقاط مختلف گیلان انجام می شد که به طور معمول مردم با جمع آوری ترکه‌های چوب و ساقه‌های خشک برنج ، در هفت نقطه آتش روشن می‌کردند و از روی آن می پریدند و شعر معروف "سرخی تو از من ، زردی من از تو" را می‌خواندند.

نواییان افزود: در غرب گیلان نیز مراسم چهاشنبه خاتون را داشتیم که چهارشنبه خاتون معادل آناهیتای ایران باستان است و رسم بر این بوده که هفت نوع خورشت سبزی درست می‌کردند و آنها را لب چاه می‌بردند و از چهارشنبه خاتون ، حاجت خواهی می‌کردند.

وی بیان کرد: در بعضی از مناطق نیز دختران را به صورت نمادین با جارو از خانه بیرون می‌کردند تا برای آنان بخت گشایی انجام شود و همچنین یکی دیگر از رسوم انجام شده، شکستن ظروف کهنه و قدیمی بود تا ظرف جدید جایگزین آنها شود که این مراسم ها از آخرین شب چهارشنبه سال آغاز و تا ۱۳ نوروز ادامه داشت.   

وی خاطرنشان کرد: به هر حال تا چند دهه گذشته نیز این مراسمها و سنتهای زیبا انجام می شد و ما باید این سنن را دوباره با شیوه صحیح آن اجرا کنیم و به طور حتم برپایی صحیح این جشن‌ها برای نسل‌های جدید نیز، زیبا خواهد بود.

با توجه به نظر کارشناسان، برپایی جشن‌ها تا چند دهه قبل در حین سادگی اما بسیار زیبا انجام می شد که هر جشنی دلیل و شیوه خاصی را می‌طلبد که به وضوح در تمامی جشن‌های باستانی و همچنین جشن های ملی مذهبی در ایران، ردپای ایجاد امید، نشاط و شادابی در جامعه را مشاهده خواهیم کرد.

مسئولان در برپایی جشن ها باستانی و ملی مذهبی وارد میدان شوند

همانطور که گفته شد امروز بیش از هر زمان دیگر نظر مسئولان، متولیان و همچنین بزرگان کشور بر ایجاد امید، نشاط و شادابی در جامعه است که به طور حتم برچایی جشن های باستانی و همچنین برپایی جشنهای ملی مذهبی می تواند نقش بسزایی در ایجاد و گسرش امید به جامعه داشته باشد.

در برپایی صحیح جشن چهارشنبه سوری نیز مسئولان به خصوص مسئولان شهرداری و فرمانداری ها می توانند نقش بسزایی در برپایی قانونی، ایمن، مناسب و بدور از حاشیه داشته باشند و با درنظر گرفتن نقاطی از شهر برای برپایی آتش و نورافشانی، نسل جوان را به این سمت بکشانند تا شاهد کجروی و به بیراهه کشیده شدن اینگونه جشن ها در جامعه نباشیم.

همانطور که اشاره شد با توجه به تلاش ماموران انتظامی در برقراری امنیت در جشن شب چهارشنبه سوری که هم اینک برپایی این جشن و رسوم آن هیچ شباهتی با اصالتش ندارد، باز شاهد پرتاب مواد منفجره و ایجاد ناامنی در کوچه‌ها و خیابانها هستیم که ماحصل آن آسیب‌دیدگی جسمی و روحی تعدادی از هموطنان در هفته پایانی سال هستیم.

پس باید برای ایجاد نشاط و شادابی و همچنین برپایی صحیح جشن ها و آیین های باستانی و ملی مذهبی در جامعه ، مسئولان بیش از پیش در این بخش ورود کرده تا این رسم و رسومات با شیوه صحیح به نسل‌های آینده انتقال یابد.

همانند بسیاری از کشورها که چین نمونه بارز جش آتش بازی است، میتوان با مدیریت آن توسط مسئولان شهری و شهرستانی، جشنی درخور، امن و همچنین ایجادی شادی را برای مردم فراهم آورد.