گیل خبر/ محمد صالح زاده  

آخرین فصل از دهه آخر قرن را طی میکنیم ، اینجا رشت مرکز استان گیلان است ، شهر و استانی که در هر دهه نقش خاصی را در سراسر کشورمان ایفا کرده است.
از نهضت مشروطه تا نهضت جنگل به رهبری سردار جنگل میرزا کوچک جنگلی و روزهای انقلاب ، همه ی این روزها را به خود دیده است و در بخش های مختلف این جریانات خاص نقش بسزایی با تکیه بر مردم فرهنگی و فرهنگ دوست خود داشته است.
هرچند پس از حکومت قاجار و به شهادت رسیدن سردار جنگل و به قدرت رسیدن رضا میر پنج پهلوی ، وی از ترس نهضت جنگل ، نام و یاد میرزا کوچک جنگلی در بخش های این شهر تغییراتی انجام داد ، تا به آنجا که محله ی  سردار جنگل را به ناامن ترین بخش این شهر مبدل ساخت.
این روزها که روزهای پایانی قرن را شاهد هستیم ، رشت از لحاظ شهری، افسرده و غمگین است! در بخش های مختلف این شهر با مدیریت ضعیف شهری دست و پنجه نرم می کند و از هر سو دست خوش تغییراتی ناگوارانه است.
در دهه نود توسط دولت وقت و وزارت مسکن و شهرسازی طرحی با نام "باز آفرینی بافت تاریخی شهر" تهیه و تصویب شد و در بسیاری از شهرها به مرحله اجرا رسید.
وزارت مسکن و شهرسازی بر اساس درخواست سازمان میراث فرهنگی طرح حمایت و حفاظت از بافت تاریخی را برای ۱۶۸ شهر کشور تصویب کرد. پیرو درخواست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در جلسهٔ ۲۷ مهر ماه ۱۳۹۴ شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، محدوده بافت فرهنگی- تاریخی ۱۶۸ شهر کشور تعیین و ابلاغ شد و همچنین مقررات عمومی برای محافظت از بافت‌های تاریخی شهرهای کشور تعیین شد.
طی این طرح توسط وزارت مسکن و شهرسازی ، شهرهای متعددی در ایران دارای مناطق تاریخی ارزشمند هستند که با عنوان بافت تاریخی از آنها یاد می‌شود. بافت تاریخی شهرهای ایران عمدتاً در هسته مرکزی شهرها قرار دارد و منطبق با مراکز اصلی تجاری و ارتباطی در شهرهاست. خانه‌های قدیمی و تاریخی، مساجد، مدارس، آب انبارها، بازارها و گذرها و نیز میدان‌ها از مشخصه‌های چنین بافتهایی هستند.
بافت تاریخی که برخی به غلط به آن بافت "فرسوده" یا "ناکارآمد" می‌گویند ، در واقع سند "هویت" هر "شهر" است. در طول تاریخ شهرها تحولات زیادی را طی کرده ، که بر معماری، ساختار شهری، پیکربندی بافت شهری، جهت توسعه و تغییر مراکز حساس و مهم اثر می‌گذارد. اگر این تغییرات بر مبنای یک الگوی مشخص باشد نشان می‌دهد شهر و شهروندانش در مسیر تکامل قرار دارند. اما همیشه اینطور نیست و متاسفانه باید در گیلان اعتراف نمود که وضعیت به شدت اسفناک است. با اندکی تامل به اخبار رسانه ها و صحبت های همیشگی که در مورد بافت تاریخی و بناهای ارزشمند در رشت به عمق فاجعه خواهیم رسید.
در عمر سومین و چهارمین دوره شوراهای اسلامی شهرها و روستاها ، و زمان تصدی شهرداری رشت به ریاست آقای ثابت قدم طی دو دوره با وقفه ای کوتاه میان آن دوره سوم و چهارم ، دکتر ثابت قدم به ریاست شهرداری رشت رسید.
در دوره اول ریاست وی بخش خیابان اعلم الهدی که در ناحیه بافت تاریخی شهر رشت قرار دارد ، تبدیل به پیاده راه ، و سنگفرش شد ! از همان ابتدا با مخالفت عده ای از شهروندان و کاسبان و اعضای شورا روبه رو شد ، که با مقاومت شهردار وقت خلاصه هدف وی اجرا شد.

در این وقفه کوتاه برکناری آقای ثابت قدم ، پس از روی کار آمدن وی در سال ۹۴ طی پروژه ای سه راس دیگر بافت تاریخی شهر رشت هم همانند خیابان اعلم  الهدی سنگفرش شدند. ینی از سمت خیابان امام خمینی(ره) به ساختمان بلدیه ، از سوی دیگر به خیابان سعدی و خیابان شریعتی هم به پیاده راه فرهنگی بافت تاریخی اضافه شدند.
با همه مشکلات و درگیری هایی در بدنه مدیریت شهری و شورای چهارم و مخالفت های پی در پی کاسبان آن حوالی این پروژه پیاده راه فرهنگی بافت تاریخی رشت سرانجام گرفت ، گرچه همه ی آن اختلافات و تفاوت نظر نهایت به روند پروژه از ایده، طراحی و اجرا ضربه زد اما با مدیریت شهردار وقت و سماجت وی پروژه پیاده راه رشت سرانجام گرفت و نیز در فروردین سال 95 افتتاح شد.
همانطور که بارها اساتید فرهیخته شهرسازی و معماری استان به تاریخچه شهری رشت اشاره نموده اند ، بازار از بخش ها و محله های قدیمی رشت از دوران قاجار محسوب می شود ، که از دوره صفوی تا حدودی شکل گرفته بود و در عهد قاجار از اهمیت ویژه ای برخوردار شد. در ابتدای محله بندی شهرها در دوره قاجار بازار جز محلات اصلی شهر رشت را متشکل میشد‌.
بازار رشت با قدمت بیش از یکصد سال جز قدیمی ترین بازارهای روباز و بدون سقف کشور است که با معماری بومی شکل گرفته است و از دیرباز تا به اکنون شکل و شمایل گذشته خود را به نحوی حفظ نموده است. که با معماری زیست بوم استان کاملا مغایرت دارد و تجلی گر معماری و شهرسازی دیارمان گیلان است.
از دیرباز ، بازار رشت در روزهای سال شاهد گیله مردان و گیله زنان از نقاط مختلف گیلان (شرق،غرب،جنوب،بخش طوالش) به عنوان مصرف کننده و چه به عنوان تولید کننده میزبان این مردم شریف است تا در این چهارچوب بازار در کنار هم امرار معاش کنند.

این بازار بغیر فروشندگان دوره گرد ، کاسبان دیگری را شامل می شود که به صورت دائم توسط حجره ها و مغازه های مختلف در حال کسب روزی حلال هستند.
انواع و اقسام محصولات در این بازار عرضه می شود ؛(مرکبات،لبنیات،فرآورده های گوشتی ، ماهی ، سبزیجات،قلات و ) در بخش های دیگر این بازار به راسته های دیگری تبدیل
می شود (مسگران،اهنگران،ابزار و یراق،پوشاک،بزازی ها ، کاسه فروشان،بلور فروشان،عطاری ها) و کاروانسراهای قدیمی شهر هم در همین محله بازار قدیم که جز قدیمی ترین بازارهای کشور محسوب می شود که با وسعت زیاد به نحوی پاسخگوی تمام مردم استان و خارج استان
می باشد.  شکل گیری و بخش بندی های این بازار قدیمی کشور نیاز این را دارد در یادداشت های مجزا و تخصصی دیگری به آن پرداخت شود.

بنا به مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی و وزارت مسکن و شهرسازی،بافت تاریخی شامل مولفه هایی همچون؛ 
الف ؛ دوره مشخص تاریخی
ب؛ رعایت الگوهای معماری (معماری سنتی-بومی ، معماری متناسب با اقلیم ، معماری زیست محیطی ، معماری اصیل)
پ؛ کارآمدی در زمان احداث و گاه استمرار کارآمدی حتی تا زمان حاضر ،
ت؛ امکان نگارش سند تاریخی بر اساس زمان و شواهد موجود
ث؛ استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با دوره تاریخی معین
 این مولفه ها که ذکر شد باعث تمایز و برتری بناهای بافت تاریخی می شوند.
بافت های تاریخی در شهرها پس از گذشت چند سده همچنان مقاوم است(میدان نقش جهان در اصفهان ، بازار تبریز ، حرم رضوی در مشهد ، گنبد سلطانیه در زنجان و ..)
 همه ی بافت های تاریخی سده های پیشین نیازمند حفاظت ، مرمت ، بازآفرینی ، نگهداری هستند که هرکدام از این پارادایم های مورد نظر مشمول وضعیت حال بافت ها و بناهای تاریخی می شود. 
حفاظت ،نگهداری،مرمت بافت ها و بناهای تاریخی به عنوان سند هویت هر شهر لازم الاجراست. این وظیفه مدیریت شهری ، وزارت مسکن و شهرسازی ، شورای عالی معماری و شهرسازی ، اداره میراث فرهنگی و گردشگری و شهرداری است.
در اصل برنامه ریزی شهری ، ساماندهی کالبدی و فضایی شهرها را شامل می شود ، که در مجموع جمع بندی به اصول شهرسازی خواهد رسید.
شهرداری موظف ساماندهی کاربری های زمین های شهری برای تامین یک محیط کالبدی شایسته زندگی مدنی سالم برای شهروندان شهرها است. فرایندی که برای تامین نیازهای اجتماعی ، فیزیکی ، فرهنگی ، آموزشی ، حمل و نقل،کارهای همگانی و دیگر نیازهای عادی یک شهر در برهه های زمانی مختلف است، لزوم مدیریت تغییر برای دسترسی به اهداف ویژه در رابطه با نظام شهری از طریق مدیریت شهری در شهرها باید رسیدگی شود.
مصوبات مختلف از سوی ارگان های متولی یاد شده برای بافت های تاریخی شهر ها تصویب رسیده است.
بازسازی، بهسازی ، مرمت،
باززنده سازی ، توانبخشی و ..

باز زنده سازی در واقع احیا یا تجدید حیات بناها و بافت های شهری با تقویب زندگی اجتماعی ، اقتصادی ساکنان محله های مسکونی ، همراه با مرمت و بهسازی کالبدی . باید دانست همانطور که دکتر حبیبی از اساتید معروف شهرسازی میگوید: (در باز زنده سازی یا احیای بافت های شهری ، تجدید حیات اجتماعی به نسبت تجدید بنا، اهمیت دارد)(مهندس آغداش، مبانی و اصول)
باز زنده سازی پیچیده ترین اصول نوسازی شهری دولت ها است ، بلکه تقویت و توانبخشی فعالیت ها و روابط اجتماعی امری پیچیده است و اصولا از میان برداشتن عناصر مزاحم و محو عوامل مخرب یا فاسد در میان بافت های شهری ، به دشواری انجام می پذیرد.
شکل مثبت توانبخشی این است که افراد ، مالکیت خود را بر خانه و مغازه حفظ کرده ، ملک خویش را مرمت و بهسازی کنند. این کار به کمک و حمایت دولت و ایجاد انگیزه برای بهسازی ، و گاه نیز از طریق اجبارهای قانونی به مراتب سریعتر و آسان تر است.

بهسازی اما در واقع اصلاح وضع موجود محله ها و ساختمان های با کاربری های مختلف محله ها را شامل می شود ، و این اصلاح بر اساس یک طرح جامع و هماهنگ کننده صورت میگیرد ، به نحوی که حالت فرسودگی و رکود و رخوت در آنها از بین برود‌
گرچه بهسازی ممکن است شامل انهدام و تجدید بنای بعضی از ساختمان ها و تعمیرات اساسی و مدرن کردن آنها ، یا منطبق ساختن آنها با استانداردهای قابل قبول و ایجاد خیابان ها،پارکها و تاسیسات شهری در داخل یا مجاورت آنها باشد.

مرمت و برنامه ریزی مرمت شهری؛ عناصر جدید به جای عناصر قدیم با انطباق درک جدیدی از شهر است. این موارد با نظام شهری مشخص انجام میپذیرد.
در واقع مرمت عبارتست از احیا یا بازسازی محله های موجود ، براساس طرح هماهنگ و کنترل شده و همچنین پاکسازی زاغه ها و ساختمان های نامتناسب و مزاحم را در بر میگیرد. و به طور کلی در جهت جلوگیری از فرسودگی بافت های شهری از طریق یک برنامه ترکیبی ، حفاظت،حمایت و احیا است.
متاسفانه در سالهای اخیر به علت مشکلات اقتصادی در شهرداری های کشور بالخصوص رشت ، شهرداران مختلف  نتوانسته اند از اجرای این موارد به نحو احسن برآید. اغلب درآمد شهرداری از خلاف های ساختمانی است ، و شهرداری با انبوهی از بدهی های مالی کار‌کنان رسمی و غیر رسمی، قراردادی ، پیمانکاران و سایر افراد روبه روست.
و طی عمر شورای پنجم پروژه سراوان و چند تعداد محدود پروژه های بزرگ شهرداری را منع از بررسی و مطالعات و پرداخت به وضعیت بصری شهر ، منطقه بندی ، پرداخت به منطقه و مسائل برنامه ریزی شهری و منطقه ای میکند‌.

در هفته های اخیر اخبار حاصله از خروجی رسانه ها و فضای مجازی در مورد یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی و ارزشمند شهر (هتل فردوسی رشت) که همانطور مستحضریم این بنا در محدوده بافت تاریخی شهر رشت قرار دارد ، خبر هولناک تخریب این بنای قدیمی در شهر، دوستداران و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ و معماری این مرز و بوم را نگران نموده است.
طی صحبت هایی که شنیده شده است ، بنای تاریخی هتل فردوسی رشت در سال ۹۱ ثبت ملی شده است ، و با پیگیری مالکین بنا در سال ۹۸ از ثبت ملی خارج شده است. این بلا سالیان سال است که دامن بناهای تاریخی شهر رشت و استان گیلان را گرفته ، این چندمین بنا تاریخی موجود است که به دلیل مخالفت مالکین با خطر تخریب و نوسازی روبه رو است.
هتل فردوسی رشت بنایی از اواخر دوره پهلوی اول است که با سبک معماری ساباط ساخته شده است. در واقع معماری اقلیمی در نحوه ساخت آن دخیل است.
در آخرین اخباری که از سوی اداره میراث فرهنگی به گوش می رسد ؛ ثبت ملی خیابان شریعتی نزدیک است ، بنا به صحبت کارشناسان خطر تخریب این بنا تاریخی هم لغو میشود.
البته در اخبار مشهود ذکر تخریب بنا با احداث هایپرمارکت آمده است. که گویا قرار است بنای هتل فردوسی رشت واقع در خیابان شریعتی در محدوده بافت تاریخی شهر رشت در مجاورت قدیمی ترین بازار کشور ، تخریب و بجایش هایپرمارکتی تاسیس شود.
البته فعالیت هفته های اخیر فعالان ، علاقه مندان و همچنین رسانه ها در اطلاع رسانی و اگاهی عمومی شهروندان برای بناهای تاریخی و بافت تاریخی در شهر هم بی تاثیر نبوده است ، که اداره میراث فرهنگی را بر آن داشته که روند ثبت خیابان شریعتی را از سر گیرد.
باید گفت : خیابان شریعتی(تلفن خانه قدیم) تقریبن دومین خیابان احداث شده رشت از دوره پهلوی اول است ، که این خیابان و اعلم الهدی خیابانی عمود بر اولین خیابان رشت (امام خمینی فعلی) بود.
اما برای آگاهی طیف وسیعی از شهروندان باید اظهار نمود که بافت تاریخی و بافت فرسوده دو مقوله جداست که سالهاست بدلایلی که عدم آگاهی از بارزترین مسئله در شناخت ناکافی شهروندان شهر است. که متاسفانه این ناآگاهی به مدیریت شهری هم سرایت کرده است، البته یکی از وظایف مدیریت شهری ؛ آگاهی شهروندان شهر از وضعیت ، تاریخچه و جغرافیای شهر است ، که متاسفانه با عدم آگاهی مدیریت شهری از این مقوله این عدم آگاهی رشته دار شده است.
همانطور که گفته شد ؛ بافتهای تاریخی در شهرها حکم سند هویت شهر و شهروندان است.
بافت تاریخی شهرها ، شامل مصوبات خاصی است ، که میبایست توسط شهرداری اجرا شود.
یکی از ارزشمندترین بافتهای شهری در شهرها (بافت های تاریخی) هستند. بافت های تاریخی بدلیل پارادایم های مهم نظام شهری جهانی از قبیل: قدمت تاریخی،ساختار محلات،اصلوب ساخت و ساز سند هویت مردمان آن محسوب میشود.
تصمیم گیری در مورد بافتهای تاریخی در شهرها مستلزم تدابیر خاصی بنا به مصوبات و قوانین کشوری از سوی مدیریت شهری در شهر ها است.
باید دانست تغییراتی که در شهرها در طول سالیان اتفاق
می افتد ، اگر بر مبنای یک الگوی مشخص باشد ، میتوان خاطر جمع بود که شهر و شهروندانش در مسیر تکامل قرار دارند.
اما غیر این باشد ، و شهر بر مبنای الگوی مشخص و بر اساس طرح های نهایی هماهنگ پیش نرود ، در شهر ها خواهیم دید که معماری شهری فاقد استحکام و نمای شهری کسل کننده و ناخوشایند شده و پیوستگی اجتماعی کاهش یافته و شیوه شهرسازی بر اساس الگویی تکراری شکل میگیرد.
در مصوبات و مقررات شورای عالی شهرسازی و معماری در مورد بافتهای تاریخی آمده است:
*در بافتهای تاریخی شهرها نباید مراکز تجاری یا مراکزی که سبب تردد گسترده جمعیت است، ایجاد شود.
*مسیرهای دسترسی به بافتهای تاریخی همواره باز و بدون مانع باشد.
*تمهیدات لازم برای اطفا حریق احتمالی در آن اتخاذ شود.
*فضای بافت تاریخی شهرها نباید تحت تاثیر بلند مرتبه سازی قرار گیرد.
*خطوط مترو ، اتوبوس شهری حتی المقدور نباید از آن عبور کند.
*در بهسازی و نوسازی بافتهای تاریخی در شهرها باید از مصالحی از نوع آنچه که در ساخت ابنیه های آن به کار رفته ، استفاده شود.
*انجام هر اقدامی مثل آسفالت معابر که شاکله بافت تاریخی را از بین می برد، خودداری شود.

بنا به بررسی تعدادی محدود از قوانین و مصوبات بافت تاریخی باید گفت: بنا به محدوده خیابان شریعتی که هتل فردوسی رشت در آن واقع شده است ، به هیچ عنوان ساخت و ساز (نوسازی) و (بلند مرتبه سازی) نباید رخ دهد. و هرگونه نوسازی خلاف قانون است.
بازار اصلی و قدیمی شهر رشت هم در مجاورت همین بافت شهری قرار دارد ، و احداث هایپرمارکت در این محدوده ضربه ی جبران ناپذیری به قلب اقتصادی این شهر خواهد زد.
بنای هتل فردوسی رشت از آنجا که بنای تاریخی و ارزشمند شهر است ، و محل اولین دوره شورای اسلامی شهر بوده است. در سالهای آتی اگر توسط ارگان ذی ربط شامل بهسازی و مرمت قرار بگیرد ، هم جدا از مصوبات و قانونهای بهسازی و بازسازی و مرمت روندی داشته باشد ، به خلاف قانون منجر میشود.
از مسائل مهم دیگر در بدنه مدیریت شهری که ناکارآمدی مدیریت شهری رشت را شامل میشود ؛ در شهر حریم های بافت های شهری به شکل صحیح مشخص نشده اند. هرچند که در چند سال اخیر به مراتب بهتر بوده اما یکی از ضعف ها در شهر محسوب میشود.
بافتهای شهری (تاریخی و فرسوده) باید با پهنه بندی مشخص از دیگر بافتها یا کاربری ها جدا شوند ، متاسفانه این مسئله در شهرسازی فعلی رعایت نمیشود.
پهنه بندی بافت های شهری بالخصوص (بافت تاریخی) واجب است ، چون بافت های تاریخی در شهرها از اهمیت خاصی برخوردار هستند.
شهرها همانطور که میبینیم اگر بر اساس مبنا ، الگو و طرح مشخص حرکت نکنند ، و مدام بر اساس الگویی تکراری در حرکت باشند ، نتیجه آن رکود اقتصادی ، فرهنگی و معماری شهری است.
در این گونه موارد باید شهرشناسان با بهره گیری از مولفه های اساسی موجود در بافت تاریخی توسط برنامه ریزی های شهری (بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت) شهر و شهروندان را به همان اصول صحیح و کارآمد اولیه بازگردانند.
اهمیت بافت تاریخی اولویتی ست برای شهر، که شهر را از زوال و مرگ نجات دهد. شهرها دارای تاریخچه و اسناد هستند که هویت شهر و شهروندان در گروِ بافت تاریخی است ، که نوش داروی "شهر" است.