گیل خبر/ کیارش اخوان*

*دبیر اسبق انجمن علمی علوم اجتماعی دانشگاه گیلان

اواخر سال 2019 و با شروع سال نوی میلادی زمزمه های خبری مبنی بر شیوع ویروسی در کشور چین به گوش رسید که شاید در اوایل شیوع از سوی کشورهای دیگر دست کم گرفته می شد اما با گذشت چهارماه از سال جدید میلادی تقریبا تمام جهان را درگیر و افراد را به خانه نشینی و دست کشیدن از روزمرگی هایشان وادار کرده است. به سبب تاثیرگذاری این ویروس بر روی دستگاه تنفسی و عصبی و همچنین انتشار سریع آن در محیط و از فرد مبتلا به دیگران، دولت ها و سازمان های جهانی تدابیر مختلفی برای پیشگیری از ابتلای جمعیت جهان به این ویروس و همچنین مدیریت و کنترل اثرات جانبی و غیرقابل گریز آن اعم از اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اندیشیده و اتخاذ کرده اند؛ تمهیداتی که از نقدها و بازخوردهای متخصصان به دور نمانده و این روزها از طریق رسانه ها و تریبون های مختلف مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته اند.

با اعلام رسمی ورود ویروس کرونا در سی ام بهمن ماه و ابتلای دو تن از هموطنانمان به این ویروس چاره اندیشی رسمی جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با آن با تشکیل ستاد ملی مبارزه با کرونا نیز آغاز شد. آثار اجتماعی، فرهنگی،اقتصادی و سیاسی گریز ناپذیری از این ویروس گریبان گیر افراد و جوامع شد. آثاری که بسیاری از افراد و فعالان را  به حرکت واداشت تا هرکدام در حیطه تخصص خود گوشه ای از عوارض این پاندمی را جبران کنند.

برای برون رفت از این بحران راهکارهای بسیاری از سوی سازمان ها و نهادهای بین المللی و همچنین ستاد ملی مبارزه با کرونا  در نظر گرفته شده است که هرکدام از این راهکارها قابل بررسی و نقد خواهد بود. یکی از تدابیر اعمال شده توسط سازمان جهانی بهداشت و ستاد ملی مبارزه با کرونا طرح فاصله گذاری اجتماعی است. این طرح با هدف جلوگیری از همه گیری ویروس کرونا و کاهش ساعات کاری به شکل حضوری و به حداقل رساندن تجمعات انسانی در اماکن پر رفت و آمد کلید خورد. فاصله‌گذاری اجتماعی حاصل یک ترمینولوژی نادرست است. فاصله گذاری اجتماعی به تفاوت میان گروه‌های اجتماعی در یک جامعه به معنای دیگر به تفاوت‌ها در طبقه اجتماعی، نژاد قومیت، جنسیت اشاره دارد و مفهوم این اصطلاح ارتباطی به فاصله مکانی  ندارد. منظور از فاصله‌گذاری اجتماعی در دوران کرونا ایجاد یک فاصله فیزیکی بین افراد و جلوگیری از اجتماع به‌منظور حفظ سلامت فردی و عمومی است و شاید بهتر باشد به‌جای واژه فاصله‌گذاری اجتماعی از واژه فاصله‌گذاری فیزیکی استفاده شود با این هدف که افراد با یکدیگر در ارتباط باشند اما در عین حال سلامت خود و سایرین را نیز به خطر نیندازند. کج سلیقگی در نام گذاری این طرح و استفاده از واژه فاصله اجتماعی به عنوان معادلی برای کم شدن فاصله و ارتباط فیزیکی وتردد در اجتماعات به شکل پررنگی قابل نقد وبررسی است. فاصله اجتماعی پایگاه و نقش اجتماعی را نشانه می گیرد اما منظور از فاصله فیزیکی، کاهش مراودات غیرضروری، به سر بردن در قرنطینه و راهکاری خود مراقبتی است. فاصله گذاری مستلزم پیاده سازی زیرساخت هایی جهت تحکیم روابط اجتماعی و تسهیل انجام فعالیت های اجتماعی و شغلی از طریق دورکاری است که امکان مدیریت مشاغل و کسب و کارها، همچنین از بین نرفتن روابط اجتماعی و قابل تحمل تر ساختن شرایط بحرانی کرونا را فراهم می آورد. به منظور دستیابی به این مهم کلیه نهادهای مرتبط با ستاد ملی مبارزه با کرونا امکانات خود را به کار گرفته اند تا بتوانند برای مقابله و برون رفت از شرایط گامی از پیش برده باشند. آنچه در بستر کنونی جامعه در حوزه تخصص فعالان اجتماعی است بررسی شرایط فعلی و بیان ویژگی هایی است که کمک می کند تا با گذشت حدود دو ماه از ورود این مهمان ناخوانده چگونه با شرایط کنار بیایم و کمتر احساس انفعال و ناچاری کنیم.

نخست: کرونا باعث شد تا نگاهی دوباره به فقر و نابرابری اجتماعی بیندازیم

آنچه این روزها بیشتر به چشم می آید نگاه دوباره به فقر و نابرابری است. به چشم آمدن مشاغل کمتر برخوردار، فعالیت حداکثری خیریه ها و سازمان های مردم نهاد، تخصیص بسته های حمایتی به اقشار کم درآمد و لزوم بهره مندی شاغلین روزمزد از مزایا و امکاناتی جهت امرار معاش ماحصل تلنگر ویروس کرونا برای تغییر و تعریف مجدد بسیاری از مفاهیم اقتصادی است.

دوم: کرونا بحرانی بدون هیچ زمینه قبلی

درگیری جهان با ویروس کرونا، بدون هیچ آمادگی قبلی و پیش زمینه ای بود. ویروس همه گیر و مرموزی که برخلاف سایر بلایای طبیعی نظیر سیل و زلزله همچونی مهمانی ناخوانده روز به روز دامنه انتشار خود را گسترش داد. در حالیکه دانشمندان، سیاستمداران، اقتصاددانان، پزشکان و همچنین عموم مردم دنیا فرصت اندیشیدن درباره ماهیت آن را نیافتند و خود و جوامع را بدون هیچ مقدمه ای درگیر و دار با آن دیدند.

سوم: کند شدن و غیرعادی شدن روند زندگی فردی و اجتماعی

تغییر ساعات کاری، تعطیلی مدارس، دانشگاه ها و ادارات، دشواری استفاده از امکانات و حضور در اماکن و فضاهای عمومی به دلیل آلودگی احتمالی، کاهش ملاقات ها و جلسات حضوری، تغییر نوع مراودات، کاهش مصرف گرایی و بسنده کردن به خریدهای ضروری و در نهایت پناه بردن به قرنطینه خانگی همه و همه نشان از تغییر سبک زندگی افراد در طول این دوماه می دهد. اخبار جهانی نیز این موضوع را در گوشه و کنار جهان تایید می کند. کرونا حتی آیین سنتی و باستانی چندین هزارساله نوروز را نیز دستخوش دگرگونی قرار داد.

چهارم: همبستگی اجتماعی

اگرچه کرونا عامل فاصله گیری فیزیکی افراد از یکدیگر و کمتر شدن حجم معاشرت های حضوری شد اما نتوانست انسان را از نیاز اصلی خود یعنی ارتباط و اجتماعی بودن دور کند. کرونا شکل ارتباطات انسانی را تغییر داد اما اجتماعی بودن انسان همچنان پابرجاست. چه بسا چنین پیش آمدی عاملی برای تحکیم روابط و تجدیددلبستگی ها نیز شد و به ما یادآوری کرد که قدر سرمایه های اجتماعی وروانی خود را بیشتر از پیش بدانیم.

پنجم تکنولوژی فریادرس این روزها

استفاده و آشتی با تکنولوژی این روزها به اوج خود رسیده است، معاشرت های افراد، امور اداری، معاملات، آموزش و کسب اخبار و اطلاعات در این روزها از گذرگاه تکنولوژی و فناوری های ارتباطی میسر شده است. اگر پیش از این صحبت از آموزش فراگیر مجازی و الکترونیک و یا کاهش آمد و روندهای وقت گیر اداری می شد باور نمی کردیم که روزی از پنجره قاب کوچک گوشی همراه و با یک کلیک ساده کارمان راه بیفتد. هرچند که به شکل و چگونگی فعالیت های اداری و آموزشی از حیث دسترسی و عدم دسترسی افراد مختلف به امکانات ارتباطی نقدهایی وارد است اما باید گفت که تکنولوژی این روزها روی مفید و کارآمد خود را نشان داده است. در زمینه کسب اطلاعات و اخبار نیز دامن زدن به شایعات، جنجال سازی ها و سیاه نمایی هایی که پای ثابت هر اتفاق از یک پیش آمد ساده و روزمره تا یک بحران پاندمیک هستند نیز نباید غافل بود اما باید این موضوع را علاوه بر مدیریت و آگاه سازی به فهم مخاطبان نیز واگذار کرد.

ششم: پیامدهای سیاسی

کرونا دولت ها و سیاستمداران را با بحرانی بی سابقه مواجه کرد. بسیاری از معادلات سیاسی و اقتصادی را برهم زد، قیمت نفت را به شکلی بی سابقه تکان داد و باعث شد تا مردم برای حفظ سلامت عمومی خود چشم امید به دولت و حکومت داشته باشند و منتظر تصمیم گیری های دولت شوند. کسب و کارهای کوچک و اقشار آسیب پذیر و کم درآمد برای رهایی از ناتوانی های اقتصادی به کمک ها و تصمیمات دولت و سازمان های مردم نهاد و خیریه احتیاج دارند. از بین رفتن کسب و کارهای تازه پا و کوچک، کاهش خلاقیت کارآفرینان و عملا بیکار شدن بسیاری از کارگران روزمزدو فصلی دال بر تاثیر کرونا در عرصه اقتصاد سیاسی است. تخصیص عادلانه بودجه به دهک های پایین، برقراری عدالت آموزشی در دوران تعطیلی مدارس، تخصیص اینترنت به معلمان و مشاغل وابسته به اینترنت، تلاش برای توزیع دارو،  اقلام بهداشتی، کالاهای اساسی و خالی نماندن قفسه فروشگاه ها یکی از وظایف دولت در روزهای کرونا زده است. در پس تمامی این تصمیمات و دغدغه مندی های نظریه های جامعه شناسی و سیاسی همچون نظریه مارکس تداعی می شود.

کرونا انتخابات مجلس شورای اسلامی را نیز تحت تاثیر قرار داد.  برای مدتی انتشار کاغذی روزنامه ها و مطبوعات را به تعلیق درآورد و نشان داد که آرامش جسمی و گرفتار نشدن در دام کرونا بر ایدئولوژی و کنشگری سیاسی ارجحیت دارد.

حال و روز این دوره از زندگی چنین می نماید که کرونا کم کم از شکل یک دغدغه مندی و دلهره به شکل یک ایدئولوژی و باور همه گیر تغییر چهره می دهد، انفعال و آگاهی های کاذب این روزها دولت را روز به روز در ذهن مردم بزرگتر می کند و توقعات آنان را به سمت  توقعاتی جادویی و خارج از واقعیت و توان دولت سوق می دهد، چنین تفکری به وابستگی بیشتر مردم به دولت دامن می زد و این بیش وابستگی زمینه ای را برای نقد و تاختن به هر تصمیم و مصوبه فراهم می آورد. اما باز هم همانطور که گفته شد چنین وضعیتی بیش از هرچیز تداعی گر نظریه مارکس است.