گیل خبر/ محمد محمدیان* * مدیرعامل شبکه تشکلهای غیردولتی محیط زیست و منابع طبیعی گیلان فک خزری با نام علمی ( ) یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای کاسپین و رودخانه های منتهی به آن زندگی می کند . فک خزری به طور میانگین 5/1 متر طول و 68 کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچک ترین انواع فک به شمارمی رود. ساحل نشینان جنوب کاسپین به آن سگ آبی می گویند . فک ها در میان هزار نوع جاندار کاسپین تنها پستاندار این دریا محسوب می شوند. فک ها جانورانی با ارزش هستند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی دریایی به وجود می آورند فک ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آنها نقش موثری ایفا می نمایند بنابراین نابودی فک خود تهدیدی برای اکوسیستم دریای کاسپین است. فک ها بیشتر در بهار، تابستان و پاییز در آبهای ایران زندگی می کنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای کاسپین مهاجرت میکنند، زادآوری فک ها معمولا در اواخر زمستان و بر روی یخهای شمال دریا صورت گرفته و معمولا یک توله به دنیا می آورند. رنگ توله ها سفید است ، جفت گیری فک ها بلافاصله پس از زادآوری بر روی یخها انجام می گیرد و مدت آبستنی آن 11 ماه می باشد. فک ها مهاجرت سالانه منظمی دارند و به دمای آب بسیار وابسته اند ، وقتی دمای آب افزایش می یابد به بخش هایی که آب عمیق تر و قاعدتا سردتر است مهاجرت می کنند به همین خاطر آبهای ایرانی کاسپین با عمق بالا محلی مناسب در سه فصل اول سال برای فک ها می باشد. از جمله عوامل کاهش و تهدید کننده فک خزری در دو دهه گذشته : 1 – شکار بی رویه فک ها برای استفاده از پوست و گوشتشان است که توسط همسایگان شمالی دریای کاسپین صورت می گیرد، البته ساحل نشینان جنوبی دریای کاسپین بخاطر اعتقادات مذهبی از گوشت و پوست ان استفاده نمی کنند. 2 – تکثیر نوعی شانه داران ژله ای مهاجم به نام "نمیوپسین" (شانه دار دریایی مهاجم) که از طریق کانال ولگا – دن وارد کاسپین شده و طی سالهای گذشته آسیب جدی بر اکوسیستم دریا وارد کرده است و موجب به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش فک شده است. شانه دارهای مهاجم از پلانکتونها وزئو پلانکتونها تغذیه می کنند و پلانکتونها وزئو پلانکتونهای موجود در دریا بسیار کاهش یافته است ، از آنجا که پلانکتونها وزئو پلانکتونها خود غذای اصلی ماهی های کوچک مانند کیلکا است که متاسفانه کیلکا هم کاهش چشم گیری دردو دهه گذشته داشته است و کیلکا هم منبع تغذیه بسیاری از آبزیان از جمله فک ها می باشد . 3 – تورهای صیادی در آبهای ایران از دیگر عوامل تهدید کننده می باشد ، ماهیان گرفتار شده در تورها غذای آماده برای فک بوده که موجب خسارت به تورهای صیادان می شود و این موضوع باعث می شود به محض مشاهده فک توسط آنها کشته شوند. 4 – بعلت گرمایش زمین ، ذوب یخ های بخش شمالی دریای کاسپین باعث نابودی زیستگاه فک ها شده است . 5 – آلودگی محیطی و انواع بیماریهای ناشناخته که به فک منتقل شده و موجب تلفات زیادی گردیده است. 6 - فاضلاب بهداشتی ؛ با توجه به سرانه تولید 160 لیتر به ازاء هر نفر، میزان فاضلاب بهداشتی تولیدی در سطح استان در حدود 400000 متر مکعب در روز می باشد. با توجه به اینکه اکثر شهرهای استان فاقد سیستم تصفیه فاضلاب می باشند اکثر فاضلاب تولیدی بدون تصفیه و بصورت مستقیم وغیر مستقیم وارد دریا می شود. در کنار عدم وجود سیستمهای تصفیه فاضلاب کارآمد، مشکل عدم وجود شبکه های جمع آوری آبهای سطحی در مناطق شهری نیز وجود دارد که باعث افزایش میزان فاضلاب تولیدی پس از بارندگی ها می شود. 7- فاضلاب صنعتی ؛ استان گیلان شامل شهرکهای صنعتی، نواحی صنعتی ونواحی کارگاهی می باشد و اکثر این مناطق فاقد سیستم تصفیه مناسب می باشند و همچنین مجموع فاضلاب تولیدی در شهرکها و نواحی صنعتی استان در حدود 16000 متر مکعب در روز است که باید فاضلاب تولیدی صنایع که در سطح استان پراکنده اند را نیز به آنها افزود. 8- فاضلاب کشاورزی؛ نزدیک 200,000هکتار از زمینهای استان زیر کشت محصولات کشاورزی قرار دارند و به این محصولات در دوره کشت، انواع کود و سموم افزوده می شود که باقیمانده این مواد نیز از طریق زهابهای کشاورزی بصورت مستقیم وغیر مستقیم به دریا وارد می شوند. 9-زباله ؛ میزان زباله های تولید شده تقریبا 2000 تن در روز می باشد. متاسفانه برخی از مکانهای دفن پسماند در ساحل دریا واقع هستند و در مورد باقی مکانها خطر شیرابه بوجود آمده از انباشت زباله ها یا وارد رودخانه ها می گردند و یا آبهای زیرزمینی را آلوده می کنند و درنهایت به دریا می رسند. 10-پرورش گونه های غیر بومی؛ تاکید بر پرورش ماهی در قفس در دریا بدلیل محدودیت آب شیرین و همچنین محدودیت در بهره برداری از منابع آبی و احتمالا پرورش گونه های غیر بومی و ارائه روزافزون درخواستهای پرورش ماهی در قفس، بدون وجود کمترین اطلاعات از شرایط فیزیکی دریا نظیر: سرعت جریانهای دریائی در اعماق مختلف و وضعیت بستر دریا و همچنین عدم انجام هرگونه ارزیابی زیست محیطی این شیوه از پرورش ماهی 11-ساخت و سازهای بدون برنامه و عدم رعایت قوانین و ضوابط در سواحل؛ که از عوارض آن می توان به اشغال نوار ساحلی که از نظر دارا بودن پتانسیل زیستگاهی فک نیازمند حفاظت می باشند . تغییر کاربری اراضی تغییر پوشش مناطق ساحلی و... 12 – انتشار آلودگی نفتی ناشی از فعالیت صنعت نفت وگاز توسط چهارکشور روسیه ، قزاقزستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان ، به دلیل شیب دریای کاسپین این آلودگی ها به سمت ایران پیشروی می کند. 13 - وجود انواع آلاینده بر لارو و مراحل تخم گذاری ماهی اثرگذاشته و با ایجاد مشکلات ژنتیکی و رفتاری غدد تولید مثل آنها را متاثر می سازد. علاوه برآن برداشت بی رویه شن و ماسه و تجاوز به حریم و بستررودخانه ها از عوامل مهم تخریب رودخانه های حوزه آبریز دریای کاسپین است. به عبارتی دیگر می توان گفت که آبزیان دریای کاسپین درحوزه جنوبی ، زایشگاه خود را از دست می دهند و این امر در زنجیره غذایی فک ها تاثیرات منفی بسیاری گذاشته است. 24 مرداد 97 به مناسبت روز دریای کاسپین مراسم صیانت از زیستمندان دریای کاسپین در انزلی برگزارگردید که معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور خانم پروین فرشچی ، محمدپور مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان ،خانم لنی هارت رییس مرکز درمانی فک هلند به میزبانی شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران برگزار گردید. این برنامه همانند سایر مراسم برگزار شده خروجی موثری دربرنداشته است و پیشنهادی که سه سال پیش ( طرح منقوش شدن کشتی های شرکت کشتیرانی به تصویر فک ) در همایش ارگان های دریایی توسط خانم دکتر فرشچی مطرح گردیده بود در این روز رونمایی شد !! ، البته در این مراسم از کم شدن تعداد فک ها ، آلودگی دریا ، شکار و صید ناخواسته و..اظهار تاسف داشته اند !! اما آیا سازمانی که خود متولی این امر (محیط زیست دریایی) می باشد فقط باید اظهار تاسف داشته باشد؟! آیا دستگاه متولی نباید اقدامات موثر در این شرایط بحرانی دریای کاسپین بخصوص در رابطه با فک را در دستور کار خود قرار دهد؟! . پس از انتصاب خانم دکتر فرشچی به سمت معاون محیط زیست دریایی سازمان ایشان بارها به استان خوش آب هوا و سرسبز وگردشگر پذیر گیلان سفرداشته اند و قطعا با چالشها و مشکلات حوزه محیط زیست دریایی مواجه شده اند ؛ آیا تاکنون جهت حمایت همه جانبه از تنها پستاندار دریای کاسپین اقدامات موثری داشته اند ؟! سرکار خانم دکتر پروین فرشچی معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ؛ آیا : 1 – جهت جلب مشارکتهای مردمی بخصوص ساحل نشینان گیلان در حفاظت از فک خزری اقدامی صورت گرفته است ؟ 2 – جذب مشارکت سازمانهای ذیربط گیلان در مدیریت حفاظت از فک چطور ؟ 3 – آیا تاکنون جهت مدیریت فعالیتهای شیلاتی و صیادی و ترویج مشاغل جایگزین برای صیادان گیلان اقدامی نموده اید ؟ 4 – آیا برنامه مدون جهت پایش فک در مناطق ساحلی و دریایی استان گیلان تدوین کرده اید ؟ 5 – جهت معرفی فک از رسانه های عمومی بخصوص روابط عمومی سازمان و اداره کل محیط زیست گیلان استفاده لازم داشته اید ؟ 6– کارگروه حفاظت از فک به دبیری سازمان حفاظت محیط زیست در گیلان چه نقش موثری داشته است ؟ 7 – چه اقدامی جهت ارتقاء سطح مناطق تحت مدیریت ساحلی دریایی گیلان صورت گرفته است ؟ 8 – آیا در ارتباط با شناسایی و پهنه بندی و تهیه نقشه و زیستگاه های حساس دریایی ، مصبی ، ساحلی و رودخانه ای هیچگونه اقدامی صورت گرفته است؟ 9– چرا تاکنون مرکز تیمار و درمان فک های آسیب دیده در گیلان ایجاد نگردیده است ؟ 10– صنایع و تاسیسات ساحلی دریایی جهت کاهش آلودگیهای ورودی به مناطق مورد تردد فک ها ، پایش می شود ؟ 11 – آیا بانک جامع داده های اکولوژیک ( شامل فون وفلور دریایی ، ساحلی و رودخانه ای) برای مطالعات آینده و سیاستگذاری های مدیریتی در مقیاس ملی ، منطقه ای و محلی در اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان وجود دارد؟ 12 - - سازمان محیط زیست جهانی همه کشورهای ساحلی عضو را به اختصاص حداقل 10% از پهنه های دریایی خود به منطقه حفاظت شده دریایی تشویق نموده است و عموما کشور های توسعه یافته قسمتهایی از پهنه های دریایی خود را برای حفاظت اختصاص داده اند ، آیا این امر در آبهای شمالی ایران بخصوص گیلان صورت پذیرفته است؟ 13 - آیا از وضعیت ساحلی مناطق تحت حفاظت سازمان « پناهگاه حیات وحش لوندویل – منطقه حفاظت شده لیسار – و پارک ملی خشکی دریایی بوجاق » مطلع هستید؟ امید است حال که از یک طرف بسیاری از آب بندان ها و تالابها و بویژه تالاب بین المللی انزلی با بی تعهدی دستگاه های مختلف متولی از بین رفته یا کاهش یافته و از طرف دیگر زحمت سازمان حفاظت محیط زیست با کاهش سهم ایران از عرصه دریای کاسپین رو به کاهش است حداقل در سهم کم باقیمانده بیش از پیش توجه و دقت لازم جهت پایش و حفاظت صورت پذیرد و مواردی همچون نداشتن اعتبار و نیرو و.. دستاویز بی عملی ها قرار نگیرد. در پایان ضمن تشکر فراوان از زحمات و تلاشهای دکتر کلانتری ومعاون محیط زیست دریایی خانم دکتر فرشچی ، امیدواریم درسفرهای اینده به گیلان با جدیت در راستای برطرف کردن چالشها و تنگناهای حوزه محیط زیست دریایی اقدامات لازم را در دستورکارخود قرار دهید.