گیل خبر/ نیما فرید مجتهدی؛ سمانه نگاه

زمستان‌های بهارگونه، هواهای آفتابی، چند سالی است خواب از سر کشاورزان و مسئولان ربوده‌است. چندین سال است دراین فصل‌های سردِ گرم، گل‌هایی که گوشه و کنار سکونتگاهایمان و در طبیعت می روید از نگونسار تا پامچال و بنفشه، لبخندی بر لب‌ها نمی‌نشاند. مدت‌هاست، شاید بیش از یک ماه که در دلِ زمستان، کف جنگل‌های هیرکانی با فرشی از گل ها، رنگارنگ شده‌است. این‌ها اما شواهدی تلخ بر گفتارها و هشدارهای کارشناسان محیط زیست و علوم جوی بود که بارها بارها عنوان شده‌بود. تغییر آب‌وهوایی با سرعتی حتی بیش از آنچه که فعالیت بشر در افزایش گازهای گلخانه‌‌ای انجام می‌دهد، گریبانمان را گرفته‌است. شاید کمی زودتر از پیش‌بینی‌ها ولی بسیار جدی‌تر و ملموس‌تر.

چالش خشک‌سالی در حوزه کشاورزی گیلان، عمدتاً حولِ دغدغه تولید استراتژیک برنج است. نه اینکه ابعاد دیگر آن نمایان نشده اما، آنچه توان استان را در سال‌های اخیر، به شدت به خود مشغول ساخته، تامین آب برای کاشت محصول برنج بوده‌است. با‌توجه‌به اینکه 70 درصد شالیزارهای گیلان از شبکه آبیاری سدسفیدرود تغذیه آبی می شوند و عملاً وابستگی منابع آبی به شرایط جوی در محدوده فلات ایران بارز و چشمگیر است، ابتدا به چهار سناریوی احتمالی که هرسال می‌تواند برای ما رخ دهد نگاهی می‌اندازیم. اما در ابتدا باید بدانیم که تامین آب ِموردِ نیاز برنج استان گیلان، وابسته به دو منبع و جغرافیای داخلی و خارجی است. بنابراین سناریوهای آب‌وهوایی مرتبط با خشک‌سالی گیلان را نسبت به آن می‌سنجیم. تغییر آب‌وهوا به دو صورت منابع آبی موثر بر تولید محصول عمده گیلان را نشانه رفته است. در فصل سرد و قبل از کشت، منابع داخلی که شامل رودخانه داخلی استان، آب‌بندان‌ها، چاه‌ها و البته با توجه به موضوع بحث با کارایی و حجم کمتر چشمه‌ها است، دیگری منبع خارج از استان که برآیند و شاخصه آن رودخانه سفیدرود است که منابع آبی اش از رشته‌کوه‌های عمده ایران یعنی البرز و زاگرس و.. تامین می‌شود. اما آنچه که حداقل یک دهه است کشت برنج استان را با چالش رو‌به‌رو کرده‌، کاسته شدن از میزان آورد هر دو منبع به استان است که تابع دو عامل اصلی طبیعی و انسانی است.
بحران به روایت آمار

اگر به آمار روز 17 بهمن 1401 نگاه بیاندازیم، حجم مخزن سد سفیدرود در روز 17 بهمن 1401 به میزان 171 میلیون مترمکعب است. تنها 16 درصد از ظرفیت مخزن سد، تاکنون پر شده است! مقایسه این آمار با حال‌و‌هوای سال گذشته که اتفاقاً سال خشکی بود یعنی 298 میلیون مترمکعب نشان می‌دهد که همیشه می‌توان منتظر سناریوهای بدتری هم بود! اما مقایسه حجم سد با حجم به نسبه معمول یک دهه اخیر که نماینده آن را می‌توان سال 1399 دانست که نشان می‌دهد که در تاریخ 17 بهمن 1399 بالغ بر 739 میلیون مترمکعب بوده‌است. با‌توجه‌به آمار موجود تنها 16 درصد از مخزن سد در این روزهای پایانی بهمن تاکنون پر شده‌است. آورد ورودی سد در تاریخ 17 بهمن عدد 127 میلیون مترمکعب را نشان می‌دهد که اگر با شرایط 1399 مقایسه شود نشان از کسری مشخص دارد رقم 558 میلیون مترمکعب در همین زمان در زمستان 1399. اگر به آمارهای 20 ساله اخیر سد سفیدرود نگاهی بیاندازیم واقعیت‌ها مشخص‌تر می‌شود. آوردِ سدسفیدرود از ابتدای بهمن تا تاریخ 17 بهمن، 20 میلیون مترمکعب است که در مقایسه با میانگین 20 ساله آن برای بهمن ماه، که رقم 144 مترمکعب است، 68 درصد کاهش را نمایش می‌دهد. نکته قابل توجه اینکه در خشک‌ترین و کم‌آب‌ترین زمان سد سفیدرود در سال 01-1400 رقم 84 میلیون مترمکعب را ثبت کرده‌است. حال در فرصت باقیمانده تا پایان بهمن باید دید که آیا آوردِ کم امسال، رکورد خواهد زد یا اینکه حداقل شرایطی چون شرایط خشک‌سالی سال 1400 را تجربه می نماییم. نگاهی به آمارهای هواشناسی هم شرایط داخلی مناسبی را نمایش نمی دهد. بارش سال زراعی گیلان تا تاریخ 17 بهمن 31 درصدی کاهش داشته‌است. این شرایط برای حوضه سد سفیدرود برابر است با 36 درصد. اگر دقیق‌تر به آمارهای داخلی استان نگاه کنیم، وضعیت ایستگاه‌های کوهستانی بغرنج‌تر است و با توجه به اینکه آبخیزها و آبخوان‌های ما بر این مناطق واقع شده‌اند طبیعتاً وضعیت بد این مناطق اثرهای وسیع‌تری دارد. میانگین کاهش بارش در ایستگاه‌های مناطق کوهستانی گیلان برابر با 56 درصد است. بیشترین کاهش مربوط به ایستگاه دیلمان با رقم 9/64 درصد است. فارغ از اینکه امسال شدت خشکی منطقه تا این زمان چشمگیر بوده و یا اینکه حتی تا پایان سال زراعی یا اصلا در پایان زمستان امسال چه میزان بارش خواهیم داشت، آنچه مسلم است مسئله کاهش بارش و ناهنجاری در آن یه مسئله عادی در شرایط آب وهوایی گیلان شده است. یعنی تعریف جدید از شرایط آب‌وهوایی باید صورت بگیرد و پاشنه بر روال معمول نچرخد.