اختصاصی گیل خبر/ موریس باقری یکی از اهداف کشاورزی ارگانیک تولید محصولات سالم وعاری از بقایای سم می باشد در این شیوه از کشاورزی حفظ منابع طبیعی و بهبود چشم­انداز طبیعی ونظام بوم شناختی/زراعی،استفاده از منابع محلی،احترام به فرهنگ محلی وسرمایه گذاری کم، تامین نیازهای محلی، منع تولید محصولات ژنتیک، منع استفاده از افزودنی­ها و مواد مصنوعی یا مضر در صنایع غذایی و در نهایت تولید محصول باطعم و کیفیت خوب از اهداف اصلی است. امروزه اتخاذ سیاست های مناسب در دستیابی به کشاورزی پایدار از جمله کشاورزی ارگانیک، نیاز به حفظ عملکرد کشاورزی، پاسخ به تغییرات محیطی و وجود نگرانی در رابطه با موضوعاتی مانند فرسایش خاک، تولید مواد غذایی سالم و عاری از بقایای مواد شیمیایی برای حفظ سلامت انسان و دام، حفظ و نگهداری از محیط زیست، آلودگی منابع آبی به پسماندهای شیمیایی به ویژه نیترات­ها و آفت کش­ها، اثرات گازهای گلخانه ای، مصرف انرژی بسیار بالا و هزینه های بسیار بالای سیستم کشاورزی رایج را موجب شده است. روشن ترین تعریف کشاورزی ارگانیک به سیستم هایی گفته می شود که در آن ها از کودهای شیمیایی، حشره کش ها و تنظیم کننده های رشد شیمیایی استفاده نمی شود. مدیریت در کشاورزی ارگانیک شامل ایجاد تناوب کشت، استفاده از بقایای گیاهی، کودهای دامی، کنترل علف های هرز، آفات و بیماریها توسط روش های مکانیکی بیولوژی می شود. در کشت و کار و صنعت چای ایران به صورت طبیعی تاحدود زیادی به این مسائل توجه شده است، کشت چای فی نفسه باعث حفظ خاک در شیب های تند منطقه می شود واز سوی دیگر چایکاران به دلیل کوچک بودن باغات چای نیازی به تکنولوژی جدید وسرمایه گذاری زیاد ندارند. ماده اولیه­ی سالم، سلامت ژنتیک، عدم استفاده از سم در کاشت چای و عدم استفاده از اسانس وافزودنی های شیمیایی در فرآوری چای سیاه و سبز ایرانی، چای ایرانی را به عنوان چای سالم در همه جهان شاخص کرده است. البته می توان طی یک پروسه مستند سازی گواهی تولید محصول سالم را در این بخش ارائه نمود که این امر می تواند مقدمه ای برای اخذ گواهی ارگانیک[۱] برای چای ایرانی شود. در مقاله پیشرو سعی شده به ویژگی های چای سالم ایرانی رویکردی متفاوت و فارغ از مناسبات اقتصادی پرداخته شود. پس از بیان تاریخچه چای، برای حصول هدف سالم بودن چای تک تک مراحل کاشت و داشت چای بررسی شده و در نهایت روش های فرآوری چای نیز ذکر و مقایسه شده است. تاریخچه چای ایرانی چای یکی از نوشیدنی­های رایج جهان محسوب می­شود که کشت آن در ایران از سال ۱۲۸۰ شمسی به همت محمدمیرزای چایکار معروف به کاشف السلطنه شروع شده است. به علت علاقه دولت وقت ایران به کشت چای در کشور به کاشف السلطنه ماموریت داده شد تا چگونگی کشت وکار چای واصول چایسازی را بیاموزد. مرحوم چایکار پس از مدت­ها کار وتلاش روی مزارع چای در هند موفق شد اصول وفنون چایکاری را بیاموزد. پس ازآن با موافقت دولت وقت هند دوهزار نهال را به ایران آورده و بعد ازمدت ها تلاش وتحقیق وبررسی بهترین محل کشت آن را شهرستان لاهیجان شناخت. کشت چای اکنون در وسعتی حدود ۳۴ هزار هکتار در شمال ایران در مزارع شهرهای لاهیجان، فومن، لنگرود، املش، رودسر در استان گیلان و رامسر و تنکابن تا نزدیکی چالوس در استان مازندران کشت می­شود. به این ترتیب ۸۵ درصد اراضی زیر کشت چای در استان گیلان و۱۵ درصد بقیه در استان مازندران واقع است. چای یکی از محصولات استراتژیک ومهم در بخش باغبانی می­باشد وبرگ چای تنها محصول باغبانی کشور است که به دلیل مصرف عام و روزمره جزو کالاهای اساسی کشور قرار گرفته است. با توجه به اینکه همه ساله دهها میلیون دلار ارز برای واردات آن صرف می­شود افزایش تولید (در حال حاضر به طور متوسط۱۱۰ هزار تن چای در سال در کشور مصرف می شود که فقط ۳۰ هزار تن آن در داخل تولید می شود) در تولید چای حائز اهمیت می­باشد. ۱-استفاده از ماده اولیه سالم و مرغوب (عاری از آفت وبیماری وسم) برای تولید چای خشک الف:استاندارد های برگ چینی در ایران وتولید برگ سبز مرغوب چای از گیاهان چند ساله وخزان ناپذیر است که از بخش رویشی یا برگ سبز آن در صنایع چایسازی استفاده می­شود. برگ چینی یا برداشت شامل چیدن شاخساره های جوان از سطح بوته چای است، برگ چینی به دو روش دستی و ماشینی انجام می شود که در روش اول برگ ها به صورت کاملا انتخابی چیده می شود و تنها شاخساره مورد نظر برداشت می شود، اما در روش مکانیزه برداشت برگ ها غیر انتخابی است. لازم به ذکر است در ایران به دلیل سنتی بودن وکوچک بودن واحد سطح باغات چای برداشت به صورت سنتی واز شاخسار های جوان صورت می گیرد. در هر دو روش برداشت، هرچه تعداد برگهای مسن چیده شده بیشتر باشد باعث از دست رفتن لطافت و تردی شاخسارها خواهد شد. برگ سبز برداشت شده به یکی از روش های چایسازی فر آوری می گردد در حین فرآوری برخی از ترکیبات شیمیایی برگ سبز به ترکیبات ایجاد کننده رنگ وطعم در چای سیاه تبدیل می شوند. مهم ترین ترکیبات ایجاد کننده رنگ وطعم در چای سیاه پلی فنل ها وکافئین می باشد که مقدار آن ها در برگ های جوان وترد تا برگ های پیر به تدریج کاهش پیدا می کند. از این جهت مرغوبیت چای خشک (رنگ، عطر و طعم) با نوع چیدن برگ سبز چای ارتباط دارد. برداشت استاندارد برگ شامل چیدن جوانه های انتهایی، برگ های لطیف چای (دو برگ) وساقه نرم وآبدار بین آنها می باشد که توسط استاندارد ملی ایران تدوین شده است. برگ های برداشت شده با این استاندارد علاوه بر مزیت بیان شده چون از شاخساره های جوان می باشد فاقد بیماری و به خصوص سفیدک می باشد که در کیفیت چای بسیار تاثیر گذار است. در حالیکه در تولید چای در دیگر نقاط دنیا که عمده آن به روش ctc (که در ادامه شرح داده خواهد شد) صورت می گیرد برداشت از همه شاخساره های گیاه به صورت غیر انتخابی استفاده می شود که این امر از سلامت و کیفیت برگ سبز استحصالی می کاهد. یک تصور اشتباه غالب وجود دارد که چای سبز، چای کاملا سالمی است. این تصور از مشابهت نام سبز که برای محصولات ارگانیک به کار می رود ناشی شده است، در حالیکه در فر آیند تولید چای سبز خارجی از همان برگ­های بی کیفیت و آلوده به سمی استفاده می شود که از آن چای سیاه نیز استحصال می شود و اصطلاح سبز در این مورد صرفا اسمی برای چای است و بیانگر سلامت آن نیست در واقع چای سبز از لحاظ ارگانیک بودن دارای شرایطی از جمله عدم وجود مواد اولیه ناسالم یا طعم دهنده های افزوده شده می باشد. ب:سلامت ژنتیک چای ایرانی منبع ژنتیکی چای که در ایران موجود می باشد از ارقامی است که بصورت بذر و قلمه توسط مرحوم کاشف السلطنه به ایران: Dhonjan , Rajghur , Betjeen , Assam jats آورده شده اند این ارقام عبارتند از: در حال حاضر بوته های چای در ایران از نژادهای مختلف هستند که از نظر کیفیت و کمیت محصول با یکدیگر اختلاف دارند و اصولاً چینی و زیرگونه آسامی و هیبرید های حاصل تلاقی طبیعی آن می باشند ؛یکی از اهداف اصلی کشاورزی ارگانیک منع استفاده از محصولات ناشی از مهندسی ژنتیک است. از لحاظ ژنتیکی هیچ­گونه محصول تراریخته ی چای در ایران کشت نمی شود و چای کشت شده در مزارع شمال کشور حاصل تلاقی طبیعی دو نوع آسامی وچینی می­باشد.یکی از شاخص هایی که در مورد سلامت چای ایرانی می توان به آن توجه داشت همین نکته است.در حالیکه در بسیاری از کشور ها برای بدست آوردن محصولات کشاورزی که حاصل مهندسی ژنتیک نباشد هزینه بیشتری پرداخت می شود در ایران به این ویژگی مثبت چای ایرانی اصلا توجه نمی شود. از جمله نگرانی های پیامدی در مورد استفاده ازگیاهان تراریخته به خطر افتادن تنوع زیستی براثر فعالیت های اصلاحی، نگرانی های سلامتی ناشی از انتقال ژن از موجودات دیگر همچون باکتری ها و ویروس ها به گیاهان که باعث تولید پروتئین هایی می شودکه تا به حال به این حجم برای انسان قابل دریافت نبوده است در نتیجه احتمال بروز بیماریها و عوارض غیر قابل پیش بینی وجود دارد. ج: شرایط آب وهوایی مناسب ایران برای تولید یرگ سبز سالم وعاری از آفت وبیماری مناطق گرمسیری ونیمه گرمسیری توام با رطوبت ۷۰ تا ۹۵ درصد و بارندگی بالای ۱۰۰۰ میلی متر در سال و خاک­های اسیدی برای رشد گیاه چای مناسب است. نقاط چای خیز دنیا از نظر جغرافیایی غالبا در حد فاصل ۴۲ درجه شمالی و ۲۰ درجه عرض جنوبی قرار دارند. حرارت بالا بوته چای را از بین می برد دمای پایین نیز رشد آن را متوقف می­کند، به طور کلی هر چه دما و خصوصا طول روز در سراسر سال تغییرات کم تری داشته وحرارت هوا متعادل و رطوبت کافی باشد دوره بهره برداری محصول سبز چای طولانی­تر خواهد شد. البته در استان گیلان و مازندران به دلیل تغییرات زیاد دما در طول سال زمان بهره برداری کمتر از دیگر نقاط چای خیز دنیا می­باشد. اما سرمای بیش از حد زمستان در استان های گیلان و مازندران از رشد آفات و بیماری­ها در این گیاه ممانعت به عمل می آورد در حالیکه در اکثر نقاط چای خیز دنیا به دلیل شرایط آب وهوایی مساعد آفات وبیماری به عنوان یک معضل اساسی در کشت چای محسوب می شود به دلیل اینکه در شمال ایران زمستان بسیار سردی داریم آفات وبیماری ها فرصت کمتری برای رشد وتکثیر پیدا می کنند و به همین دلیل در ایران اصولا هیچگونه سمی در کشت و کار چای استفاده نمی شود. یکی از موضوعاتی که چای ایران را از چای دنیا به ویژه سیلان و هندوستان که زیر خط استوا هستند، متمایز می کند، دو موضوع مهم سوزش گرما در تابستان و دیگری سوزش سرما در زمستان است؛ اینها باعث شده تا چای ایران متمایز و ارگانیک شود. بوته های چای ایران به دلیل شرایط آب و هوایی ۶ ماه خواب دارند. اما در سیلان و هند، بوته های چای ۱۲ ماه سال کار می کنند. به علت آن که هوا در آنجا همیشه مرطوب است بوته های چای حالت گلخانه ای پیدا کرده، باید بوته ها را تقویت کنند، به همین دلیل از کود و سم فراوان استفاده می کنند. نکته دیگر اینکه به علت رطوبت بسیار بالا در این مزارع زیاد، حشرات بسیار زیادی وجود دارد و حتی برای برداشت برگ سبز هم از سم دِدِت استفاده می کنند چون وجود حشرات باعث آزار کارگران چیننده برگ های چای می شود. د:کاشت چای و استفاده محدود از کود سطح زیر کشت چای در استان­های گیلان و مازندران حدود ۳۴ هزار هکتار می­باشد که در آن بیش از ۶۰ هزار خانوار چایکار مشغول به کشت وتولید چای هستند. بوته های چای در استان گیلان به صورت کاملا سنتی و متراکم کشت می­شود و نگهداری از این بوته ها وبرداشت برگ سبز چای نیز کاملا با دست و ابزار سنتی صورت می گیرد. به همین دلیل برای از بین بردن علف هرز از هیچگونه سمی نمی توان در این باغات استفاده نمود. در حالیکه درنقاط دیگر جهان به دلیل مکانیزه بودن باغات از سم زیادی برای مبارزه با علف های هرز وآفات استفاده می شود. مصرف کود نیز در باغ های چای ایران بسیار کم ومحدود به باغاتی است که در نقاط مسطح وجود دارند که البته درصد عمده ای از باغ­های چای در کوهپایه ها و مناطقی با شیب بالا احداث شده اند. مصرف کود در این اراضی به دلیل وجود شیب در زمین و آبشویی سریع بسیار پایین است. خرید تضمینی برگ سبز چای دولت هر ساله در بخش­های مختلف کشاورزی که اقدام به تولید کالاهای استراتژیک می نمایند و به منظور حمایت از کشاورزان اقدام به خرید تضمینی محصولات کشاورزی می نماید. قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای هر ساله با برآورد هزینه های تولید برگ سبز چای با تائید شورای اقتصاد (دولت) اعلام می گردد. در محاسبه این قیمت نهاده های مورد استفاده در این بخش نیز لحاظ میگردد که بر اساس تائید سازمان چای در تولید برگ سبز چای از هیچگونه سمی استفاده نمی شود و در برآورد هزینه این نهاده منظور نمی­گردد این مساله تائید می کند که دربخش چای از هیچگونه سمی برای کاشت و داشت چای توسط چایکاران ایرانی استفاده نمی شود. ه- فرآوری چای و عدم استفاده از مواد افزودنی در فرآوری چای بعد از مراحل کاشت وبرداشت تولید چای خشک (تبدیل برگ سبز به چای خشک) و آماده مصرف نمودن آن شامل عملیات زیر می­باشد: پلاس- مالش- غربال نمودن- خشک کردن –درجه بندی وبسته بندی. انواع چای های مورد مصرف در جهان از نظر مراحلی که در فرآیند تولید چای خشک طی می کنند به دو دسته عمده زیر تقسیم می شوند. الف: چای سیاه بیش از ۸۵ درصد چای تولیدی جهان چای سیاه یا چای معمولی است. چای مصرفی تمام کشورها، هم چنین در ایران از نوع چای سیاه است و پس از انجام کامل تمامی مراحل چایسازی حاصل می شود. چای سیاه عمدتا به روش رسمی یا روش غیر رسمی تهیه شود. اگر تمام مراحل چایسازی شامل پلاس، مالش، تخمیر و خشک کردن به روش معمولی یا رسمی انجام گیرد چای سیاه بدست آمده را چای ارتدکس می گویند. محصول چای ایران نیز به طریقه ارتدکس تهیه می شود. نوع دیگر تهیه چای سیاه، روش” C.T.C” می باشد که برگهای پلاسیده نشده یا کم پلاسیده با استفاده از ماشینهای جدید تغییر شکل یافته و کمی تخمیر می شوند و پس از آن خشک می شوند. با این روش یکی از طولانی ترین مراحل چایسازی که همان مرحله پلاس می باشد تقریباً حذف می گردد و مرحله مالش و تخمیر تلفیق شده و به حداقل مدت کاهش می­یابد. همانگونه که بیان شد در روش ctc از همه شاخسارهای گیاه در تولید چای استفاده می شود اما در روش ارتدکس که در ایران متداول است فقط از شاخسار های جوان وسالم برای تولید چای استفاده می شود. ب:چای سبز به طور متوسط چای سبز حدود ۲۵ درصد از کل تولید چای در جهان را تشکیل می دهد. برای بدست آوردن چای سبز، پس از مرحله مالش، فوراً چای را خشک می کنند یعنی از عمل تخمیر جلوگیری می شود. به این نوع چای، چای نیمه تخمیری نیز می گویند که عطر و طعم مطبوعی داشته ولی رنگ آن بسیار کم است. چای سبز و چای سیاه هردو از گیاه واحدی به دست می آیند، تفاوت در این است که برای تهیه چای سبز برگها را بخار داده گرد می کنند وسپس آنها را خشک می نمایند. ولی برای تهیه چای سیاه برگها، تخمیرشده، مالش داده می شود وخشک می­شوند یعنی فرآیند بیشتری بر روی چای سیاه صورت می گیرد. در مرحله فرآوری چای (در فرآوری چای خارجی در مرحله اکسیداسیون معمولا از زئولیت و آلومنیوم سولفات استفاده می شود که این مواد باعث رنگدهی بیشتر در چای سیاه می شود) ومراحل بعدی از هیچگونه مواد شیمیایی (برای افزایش رنگ) در کارخانجات تولیدی چای استفاده نمی شود (استفاده از هرگونه مواد شیمیایی در فر آوری چای وحتی استفاده از مواد رنگدهنده در چای ایرانی کاملا غیر مجاز می باشد وصنایع اجازه افزودن مواد رنگدهنده را ندارند) که این موضوع در کشاورزی ارگانیک بسیار حائز اهمیت است. در حالیکه در مشابه خارجی به منظور رنگدهی وعطر دهی از اسانس های شیمیایی بدون رعایت هیچگونه استانداردی استفاده می شود. ۲-میزان کافئین کمتر نسبت به چای خارجی البته توجه شود که چای مطلوب ومفید نباید از کافئین بالایی برخوردار باشد (یکی از مزیت های چای سبز که بر آن بسیار تاکید می شود عدم وجود کافئین در چای سبز است) در بسیاری از نقاط دنیا به دنبال چای بدون کافئین هستند. چای ایرانی به صورت طبیعی ۲٫۵ درصد کافئین وچای هند و سریلانکا بین ۳٫۸ تا ۴ در کافئین دارند. برای چای ایرانی مزیت­های زیست محیطی دیگری نیز وجود دارد. شیب زمین وعوامل زیست محیطی کشت چای حدود ۳۲ درصد باغات چای در اراضی جلگه و ۶۸ درصد آن در کوهپایه­ها و بعضا شیب­های تند کوهستانی قرار دارند، هرچند احداث باغ های چای در زمین های شیب دار به لحاظ عملیات داشت و برداشت مشکلات زیادی دارد اما باید توجه کرد که به غیر از چای محصول دیگری نیز نمی توان در این مناطق کشت نمود. در اراضی شیب دار جلوگیری از فرسایش خاک از اهمیت بالایی برخودار است. بدون توجه به مقدار بارش و پراکندگی آن این اراضی از پتانسیل زیادی جهت شستشوی خاک و حرکت مواد غذایی در سطح شیب دار خاک برخوردارند که بالطبع معایبی را در پی دارد که عبارتند از: الف-ایجاد رسوب و انتقال آن به پایین دست ب-ایجاد خندق در اراضی ج-آلودگی آب­های برکه­ها و آبگیر ها وتالاب ها (در مناطق چایکاری آبگیرهای کوچک متعددی وجود دارد که از آب آنها در طول قرن­ها برای کاشت برنج استفاده و هنوز به عنوان یکی از منابع آب منطقه و زیست بوم مناسب برای جانوران دیگر محسوب می شود). در استان مازندران به دلیل از بین رفتن وتخریب جنگل ها به منظور ساخت و ساز و از بین رفتن پوشش گیاهی ظرفیت نگهداری آب خاک از بین رفته و این امر باعث ایجاد بستر مناسب برای سیلاب در منطقه شده است در حالیکه برخلاف آن در مناطق چای خیز استان گیلان به دلیل پوشش مناسبی که بوته های چای در خاک ایجاد کرده است. نفوذ پذیری آب در خاک افزایش یافته و از جاری شدن آبهای سطحی و حتی آبشویی خاک جلوگیری به عمل می آورد که این امر از آلوده شدن برکه­ها وآبگیر­های کوچک منطقه جلوگیری به عمل می آورد. صنعت سالم حدود ۱۳۰ کارخانه چایسازی در استان گیلان و مازندران با ۱۵۰۰کارگر ثابت و۳۶۰۰ کارگر فصلی در این صنعت مشغول به فعالیت هستند که از لحاظ اقتصادی در منطقه بسیار حائز اهمیت می باشد. یکی از ویژگی های زیست محیطی ممتاز این صنعت عدم تولید هیچگونه پسماند ناشی از فعالیت کار خانجات چای است . با توجه به فعالیت ۱۳۰ کارخانه در این بخش هر ساله شاهد تولید مقادیر زیادی ضایعات از کارخانجا ت فعال در بخش تولید چای خشک می باشیم که غیر قابل استفاده مانده یا دور ریخته می شوند وتنها مقادیر کمی در پرورش گل وگیاه وتهیه کمپوست استفاده می شود. این در حالی است که چای دارای ترکیبات طبیعی مفیدی شامل کربوهیدرات ها،لیپید ها ، پلی فنل ها،کافئین ترکیبات مطعر ،رنگدانه ها است که در صنایع دیگر قابل استفاده می باشد. در مطالعه حاضر با تشریح استاندارد های برگ چینی، ژنتیک چای، مصرف کود و سموم در کاشت چای وعوامل زیست محیطی در ایران و در نهایت فرآوری چای و عدم استفاده از مواد افزودنی در فرآوری چای سلامت چای ایرانی و تولید برگ سبز مرغوب به روشنی اثبات شده است. پروسه تحقیق با دسترسی به منابع اینرنتی و مقالات انجام شده در سایت های معتبر علمی و نیز تحقیقات گسترده محقق از سازمان چای و سندیکای کارخانجات چای شمال،موسسه تحقیقات چای شمال صورت گرفته است. محدودیت های منابع و عدم دسترسی به آزمایشگاه برای بررسی عددی به روشنی در این مقاله به چشم می خورد اما این محدودیت محقق نبوده بلکه عدم وجود مطالعات انجام شده در این زمینه وشاید عدم حساسیت مسوولین ومحققین را نشان می دهد. در مجموع نتایج این تحقیق نشان داد که می توان چای ایرانی را بدون هیچ گونه نگرانی از آلاینده ها به عنوان یک نوشیدنی سالم به صورت متعادل مصرف نمود. چای سیاه وسبز تولیدی باغات شمال از لحاظ سلامت نه تنها برای استفاده روزانه بلکه از سایر جنبه­های زیست محیطی عدم وجود آلاینده­ها و استفاده از پسماند آن از ویژگی­های مناسبی برخوردار است. آگاهی از این امر می تواند تاثیر بسزایی در صنعت و تولید چای در کشور داشته باشد. ازجمله مواردی که با توجه به محدودیت های امکاناتی در این مقاله قادر به بررسی نبوده و برای سایر مقالات و نیز پایان نامه های دانشگاهی که می تواند موجب ارتقای صنعت چای در بین محصولات کشاورزی، پیشنهاد می شود. اندازه گیری دقیق مواد تشکیل دهنده و مراحل کاشت و داشت چای سیاه وسبز ایرانی و نیز مقایسه آن با چای خارجی و نیز استفاده مفید ازچای و پسماندهای آن در صنایع مختلف است. در اینجا جا دارد ازآقای دکتر آزادی عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات چای کشور وآقای مظفر نوری نایب رئیس سندیکای کارخانجات شمال که در نگارش این مقاله مرا راهنمایی نمودند وآمار واطلاعات را در اختیارم گذاردند تقدیر وتشکر به عمل آید. منابع ارض پیما فیض الله – تاریخ صنایع چایکاری وچایسازی در ایران ۱۳۷۷ سازمان چا ی کشور افراخته حسن ،عوامل موثر در کمیت وکیفیت چای ایران،۱۳۷۶،شماره ۱۹ مجله کشاورزی وتوسعه خبرگذاری شبستان /https://shabestan.ir/ Sitتاریخ دسترسی۱۹/۸/۹۲ ۴-شیوا روفی گری حقیقت – احمد شیرین فکر – کلثوم چراغی-مطالعه تغییرات عملکرد برگ سبز و کیفیت چای سیاه در شیوه های متفاوت برداشت دستی-(نشریه علوم باغبانی -علوم و صنایع کشاورزی)- جلد ۲۷ ، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۲۲ )، ۵-علی ذاکری ، عباس جعفری جید- کاربرد افزودنی های شیمیایی برای بهبود فرآیند اکسایش چای ایرانی-نشریه شیمی و مهندسی شیمی ایران–دوره ٢۵ ، شماره ٣، سال ١٣٨ ۶- پارسا، فاطمه. ( ۱۳۸۷ ). بررسی و اندازه گیری مواد مهم تشکیل دهنده خاک چای و سه نوع ضایعات معمول کارخانه چای-مرکز تحقیقات چای کشور. سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی ۷-فاطمه پارسا، صغری محبیان، رضا آزادی و سید احمد تقی شکر گزار-بررسی و اندازه گیری مواد مهم تشکیل دهنده ضایعات کارخانه های چای-ششمین کنگره علوم باغبانی ایران– ۲۲ تا ۲۵ تیرماه ۱۳۸۸ گیل خبر: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه ای منتشر می شود.